کاروانسرای شیخ علیخان، بنایی مجلل از دوره صفوی در استان اصفهان

کاروانسرای شیخ علیخان در استان اصفهان

ایران کاروانسراهای تاریخی زیادی دارد که در گذشته به عنوان مامنی امن اقامتگاهی راحت برای مسافران خسته در راه ایجاد می کردند. یکی از کاروانسراهای تماشایی ایران در استان اصفهان قرار گرفته: کاروانسرای شیخ علیخان که از کاروانسراهای مجلل زمان خود بوده و گروه های سیاسی زیاد در آن اتراق می کردند. برای آشنایی بیشتر با کاروانسرای شیخ علیخان در استان اصفهان، الی گشت را همراهی کنید.

مطالب مرتبط:
حمام شیخ بهایی، حمامی اسرار آمیز در اصفهان
مناره های دارالضیافه، جاذبه ای تاریخی در اصفهان
پارک ساحلی زرین شهر، طبیعتی جذاب در اطراف اصفهان

در گذشته مسافران به همراه کاروان ها به سفر می رفتند و کاروانسراها به عنوان استراحتگاه های بین راهی از بناهای مهم و پراهمیت زمان خود به شمار می رفتند. در زمان صفوی کاروانسرهای زیادی در ایران ساخته شد که امروز به جاذبه های تاریخی مهم ایران تبدیل شده اند. اصفهان به عنوان پایتخت صفوی هم کاروانسراهایی دارد که یکی از آن ها کاروانسرای شیخ علیخان است.

ایران در شاهراه بازرگانی شرقی‌‌غربی واقع شده برای همین در گذشته برای رفت و آمد کاروانیان مسیرهای زیادی درست شد و برای استراحت مسافران هم کاروانسراهایی با معماری جذاب بنا شدند که امروز از مهمترین آثار تاریخی ایران اند.  دشت وسیع برخوار در شمال اصفهان با قدمت تاریخی و فرهنگی از با اهمیت ترین مناطق حاشیه ‌ای اصفهان است، دشتی که در آن کاروانسراهایی متعلق به اوایل اسلام و دوره ایلخانی هم پیدا می شود و همین بناها به خوبی قدمت این ناحیه را نشان می دهند. وجود کاروانسراهای فراوان در این دشت  نشان می دهد که در گذشته مسیرهای رفت و آمد زیادی از این منطقه عبور می کرده است.

در دوره صفوی به راه و مسیرهای ارتباطی اهمیت زیادی داده می شد و از طرفی در آن زمان اصفهان، پایتخت بود پس مطمئنا در این نقطه کاروانسراهای زیادی درست شده است. کاروانسراهایی که در منطقه برخوار هستند معماری جذابی دارند و به خوبی اهمیت اقتصادی، ارتباطی و تجاری این منطقه را ثابت می کنند. از نظر نوع پلان، این کاروانسراها از نوع چهار ایوانی هستند. فاصله کم این نقطه تا اصفهان، پایتخت صفویان باعث شده این کاروانسراها معماری جالب توجه و تماشایی داشته باشند. اصفهان برای اتصال به مناطق غربی راه های زیادی داشته که یکی از آن ها از دشت برخوار می گذشته است، مسیری که بین اصفهان و شهرهای بروجرد، گلپایگان، کرمانشاه، بغداد، نجف، کربلا و … ارتباط ایجاد می کرد. کاروانسرای شیخ علیخان اولین استراحتگاهی بود که در این مسیر ساخته شد و پس از آن کاروانسراهای صفوی حسنیچه و صفوی مادر شاه ایجاد شدند و در ادامه مسیر به گلپایگان و بروجرد منتهی می شد و از این نقاط به سمت نواحی غربی می رفته است.

کاروانسرای شیخ علیخان در روستای چاله‌ سیاه (جهاد ‌آباد) در ۴۰ کیلومتری شمال غرب اصفهان واقع شده و بنایی لوکس و مجلل بوده چون گروه های سیاسی و رسمی کشورهای اروپایی و همینطور میهمانان خارجی، قبل از ورود به اصفهان در این کاروانسرا پذیرایی و اسکان می شدند. از آنجایی که کاروانسرای شیخ علیخان در آن زمان شکوهی بینظیر داشته در سفرنامه تعدادی از جهانگردان توصیف معماری آن آورده شده است.

یکی از سفرای فرانسه در زمان مشروطیت در مسیر مسافرت از اصفهان مدتی در این کاروانسرا بوده و در کتاب خود آورده که اینجا بیشتر اقامتگاه کاروانیانی است که به سفرهای زیارتی می روند و کاروان های باری کمتر در آن اسکان می کنند. کاروانسرای شیخ علیخان ۸۲ در ۸۲ متر وسعت دارد و طول صحن آن از شرق به غرب حدود ۵۰ متر و عرضش از شمال به جنوب حدود ۳۸ متر می باشد. در قسمت جنوبی بنا  سر در کاروانسرا را می بینید و طبق کتیبه، بنا در سال ۱۰۹۸هجری قمری ساخته شده است.  این کاروانسرا به دستور شیخ علیخان زنگنه و توسط استاد طاهر فرزند استاد رضا اصفهانی بنا شده و هنرمندان زیادی در ساخت آن نقش داشته اند به همین دلیل می توان آن را نمونه ای زیبا از کاروانسراهای دروه صفوی دانست. در تمام بخش های این کاروانسرا امکانات خوبی برقرار است تا مسافران اقامتی راحت را بگذرانند. بنا شامل قسمت ‌هایی مختلف با کاربردهای خاص است، بخش هایی مثل حیاط ویژه برای خانوم ها، نانوایی، اَزخانه، حجره هایی برای اقامت نگهبانان، تالارهای ۸ ضلعی و … . که مجهز به طاقچه‌ ها، رف‌ ها، بخاری ‌ها و … هستند، امکاناتی که در کاروانسراهای دیگر کمتر به چشم می خوردند.

کاروانسرای شیخ علیخان را می توان کاروانسرایی سلطنتی نامید چون گاهی حتی پادشاهان صفوی هم مدتی را در آن می ماندند. سردر ورودی در بخش جنوبی قرار دارد و در دو طرف آن ۱۲ طاق ‌نما به چشم می خورد. درگاه ورودی توسط راهرویی به حیاط داخلی ارتباط پیدا می کند. دو حیاط هشت ضلعی کوچک در دو طرف سرسرای ورودی و در مجاورت کناره‌ های بنا دیده می شود که شباهت زیادی به هم دارند و تنها فرق آن ها راه داشتن حیاط جنوبی به سرسرا است.

این دو حیاط کوچک که در احاطه  حجره‌ها و ایوانچه‌ ها هستند احتمالا جایی مخصوص زمان زنان بوده است. دلیل این نظریه این است که کارونسرای شیخ علیخان در مسیر کاروان‌ های زیارتی بوده و شاه و زنان حرمسرا هم در آن اسکان داشتند. هر کدام از حجره ها برای یک خانواده در نظر گرفته می شد. حیاط بزرگ داخلی بنا دارای چهار گوشه پخ است و اتاق‌هایی با ایوانی در جلو گرداگرد آن را احاطه کرده اند. پشت ایوان بزرگ شمالی، دو تالار ایجاد شده؛ تالار جلویی ظاهری مستطیلی دارد و در سه طرف کمرپوش شده و شکلی دو طبقه به خود گرفته است. این تالار با سه درگاه به تالار پشتی ارتباط پیدا می کند. تالار پشتی هم ظاهری مستطیلی دارد و احتمالا محل اقامت پادشاه بوده و در مواقعی که پادشاه در کاروانسرا نبود سفرا به این محل منتقل می شدند.

در تالار جلویی به احتمال زیاد جشن های زیادی برگزار می شده و زنان در طبق بالا و مردان از طبقه پایین شاهد جشن بوده اند. در پشت حجره ‌های ضلع ‌های شمالی، غربی و شرقی اصطبل‌ های سراسری به شکل مستطیلی بنا شده که قسمت ورودی آن‌ها در چهار گوشه پخ حیاط جای گرفته است و در پیرامون آن ‌ها فضاهایی صفه‌  مانند به چشم می خورد که بخاری و دو طاقچه دارند. اینجا محل قرار دادن وسایل میهمانان بوده و در فصل‌های سرد و در مدت ازدحام مسافران عده ای برای اسکان به این محل می رفتند. در حوالی کاروانسرای شیخ علیخان قناتی بوده که آب مورد نیاز این محل را فراهم می کرده است. امروز چیزی که در این کاروانسرا بیشتر از همه جلب توجه می کند آجرکاری هایی است که سبک تزئینی اواخر دوره صفوی هستند.