گنبد قابوس، میراث جهانی یونسکو

میل تاریخی گنبد قابوس

همانطور که می دانید ایران دارای ۲۲ اثر، در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو است. یکی از این آثار ارزشمند در شهر گنبد کاووس در استان زیبای گلستان واقع شده است. میل تاریخی گنبد قابوس به عنوان بلند ترین برج تمام آجری در جهان شناخته می شود. با الی گشت همراه شوید تا سفری کوتاه به استان گلستان داشته باشیم و از میل گنبد قابوس (کاووس) دیداری کنیم.

در سرتا سر ایران می توان بناهای باریک و بلندی را یافت که در بلندای کوه ها، در دل کویرها یا دشت های کشور برافراشته گشته اند. بناهایی که به اصطلاح “میل” نامیده می شوند. برخی از این میل ها ساده اند و برخی سرشار از تزئینات مختلف. اما هدف از ساخت این برج های بلند چه بوده است؟

هدف از ساخت این میل های تاریخی بیشتر راهنمایی راه ها بوده است. ولی برخی از این میل ها نیز کاربردهای دیگری داشته اند. معروف ترین میل تاریخی ایران که شهرتی جهانی هم دارد، میل گنبد قابوس (کاووس) است. اکثر میل های ایران در سده چهارم هجری بنا شده اند. گنبد قابوس هم از این امر مستثنا نیست. این بنا که در شهر گنبد کاووس در استان گلستان قرار دارد لقب بلندترین برج تمام آجری جهان را نیز به دوش می کشد.

میل قابوس از نظر هنر معماری یکی از ارزنده ترین نمونه های معماری ایرانی است که بر بلندای تپه ای به ارتفاع ۱۵ متر ساخته شده است. این گنبد از دو قسمت تشکیل شده است. یکی پایه یا بدنه و یکی گنبد مخروطی آن. ارتفاع بنا به همراه پی و تپه ای که بر روی آن قرار دارد، حدود ۷۰ متر است. از این مقدار ۱۵ متر آن پایه میل است که فقط ۲ متر از آن بیرون از زمین قرار گرفته است و ۱۸ متر از آن متعلق به سرپوش مخروطی این گنبد است.

پیشینه گنبد قابوس

گفته شد که این برج مربوط به سده چهارم هجری قمری و دوران حکومت آل زیار است. طبق کتیبه خود بنا که به خط کوفی نگاشته شده و توسط کارشناسان ترجمه شده است، این میل باستانی در سال ۳۹۷ هجری معادل ۳۷۵ هجری شمسی و در زمان سلطنت فردی به اسم شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و در شهر جرجان (گنبد کاووس امروزی) بنا گردیده است. شهر جرجان پایتخت آل زیار در آن دوران بوده است.

سبک معماری این بنا سبک رازی است. طبق نظر مرحوم پیرنیا یکی از معروف ترین اساتید معماری ایران، معماری گنبد قابوس مرزیست بین سبک معماری خراسانی و رازی. یکی از مهم ترین ویژگی هایی که سبک معماری رازی دارد، کاربرد آجرهایی با بهترین کیفیت در ساخت ابنیه بوده است. بنای گنبد قابوس هم، یک ساختمان تماما آجریست که با ملات ساروج بر روی هم انباشته شده اند.

ساختمانی آجری با ملات ساروج چطور هزار سال عمر می کند؟

در ساخت این بنا نه فولاد به کار رفته است و نه بتون. طی هزاران سال، این بنا در معرض شرایط مختلف اقلیمی از جمله باد، باران و برف و تابش شدید آفتاب بوده است ولی هیچ کدام نتوانسته اند از صلابت آن حتی مقداری کم کنند. در واقع فقط چهره این بناست که رنگ پیری به خود گرفته است.

از شهرت جهانی این بنا همین بس که ویل دورانت معروف و آرتور پوپ، ایران شناس سرشناس در آثار خود از این بنا به نیکی یاد کرده اند و آن را از باشکوه ترین نمونه های معماری ایران دانسته اند. بخشی از نوشته آرتور پوپ به این شرح است: «در مشرق سلسله جبال البرز و در مقابل بیابان های پهناور آسیا، یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری ایران با عظمت قد برافراشته است».

کتیبه های گنبد قابوس

این بنا دارای دو ردیف کتیبه است که به خط کوفی نگاشته شده اند. یکی از آن ها در پای برج و دیگری زیر گنبد مخروطی آن قرار دارند. در زیر ترجمه این کتیبه آورده شده است:

به نام خدای بخشنده مهربان، اینجا کاخیست با شکوه، امیر شمس المعالی، امیری فرزند امیری دیگر، قابوس فرزند وشمگیر، دستور ساخت این بنا را در زمان حیاتش صادر کرد، در سال سیصد و نود و هفت قمری، و سال سیصد و هفتاد شمسی.

گنبد قابوس به چه منظوری احداث گشته

همان طور که گفتیم اکثر میل های تاریخی به عنوان راهنمای راه در میان راه های ارتباطی  یا بر بلندای کوه ها ساخته شده اند. ولی هدف از ساخت میلی در شهر جرجان چه بوده است؟ پیرامون هدف از ساخت این برج، نظریه های گوناگونی مطرح است. یکی از این نظریه ها این است که این بنا آرامگاه قابوس ابن وشمگیر می باشد. البته در کاوش های باستان شناسی این بنا هیچگونه جنازه ای پیدا نشده است. گویی قابوس به یکی از منجمان مشهور آن زمان دستور ساخت رصدخانه ای را داده بوده است، به همین خاطر از نظر برخی صاحب نظران این بنا همان رضد خانه مورد نظر می باشد. از دیگر نظری ها درباره این بنا می توان ساخت نمادی برای شهر جرجان و یا نمادی برای عظمت سلطنت قابوس را نام برد.

در سر در ورودی این بنا مقرنس هایی ساده و در عین حال بسیار زیبا ساخته شده اند. این مقرنس ها یکی از اولین نمونه ای مقرنس سازی در بناهای اسلامی اند و از این نظر دارای اهمیت بسیار زیادی می باشند.

اما درباره این بناها افسانه ها و اظهار نظرهای جالبی را می توان از بومیان منطقه شنید. برخی می گویند که جنازه قابوس را از بلندای این برج آویزان کرده اند تا هر روز صبح هنگام نور خورشید بر آن بتابد. برخی از وجود کانال هایی در زیر گنبد صحبت می کنند که تا روسیه نیز ادامه داشته است!

میراث جهانی گنبد قابوس در سال ۱۳۹۱ در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسید. همچنین این بنا در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی جزء آثار ملی ایران قرار گرفته است. گنبد قابوس از شاهکارهای معماری ایرانی است که حتی با گذشت بیش از هزار سال و پس از چند مرحله مرمت، هنوز هم شکوه و ابهت خود را حفظ کرده است و چشم هر بیننده ای به خود خیره می کند.