اسم قبرستان که می‌آید حس ناخوشایندی به انسان القا می‌شود. ترس، تردید، تنهایی! اما واقعیت این است که قبرستان‌ها هم بخشی از عرصه زندگی ما هستند و نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. خصوصاً اگر این قبرستان‌ها از گذشته باقی مانده باشند و به واسطه تفاوت‌های فاحشی که با قبرستان‌های دوران مدرن دارند، کمی ما را کنجکاوتر و مشتاق‌تر کنند. کنجکاوتر برای شناختن بهتر و بیشتر این قبرستان‌های قدیمی و مشتاق‌تر برای کشف اسراری مخوف، راز آلود، ناشناخته و گاهاً هولناک که می‌توانند اسرار فراوانی را فاش کنند. این مطلب کندوکاوی جذاب و ماجراجویانه در قبرستان دولاب تهران است که شاید کمتر کسی نام آن را شنیده باشد.
قبرستان دولاب تهران و هر آنچه که نمی‌دانیم!
آدرس: تهران، بزرگراه (اتوبان) شهید محلاتی (آهنگ)، خیابان دهم فروردین، میدان امام حسن، شمال خیابان پاسدار گمنام، بین خیابان شهید رضایی تاجری (از سمت غرب) و خیابان مستفیذ (از سمت شمال).
قبرستان دولاب در اصل یک قبرستان قدیمی متعلق به ارامنه بوده که گورهای متعدد و قبرهای فراوانی که همگی متعلق به مسیحیان ارمنی هستند را، می‌توانید در آن مشاهده کنید. جالب است بدانید که در این قبرستان ۵۲۸ قبر افراد غیرنظامی و ۴۰۹ قبر سربازان وجود دارد که همگی این مکان را به یکی از قبرستان‌های پربازدید پایتخت تبدیل کرده‌اند.
در ادامه بیشتر با این قبرستان آشنا خواهیم شد.
کنکاشی بر پیکر قبرستان دولاب
قبرستان دولاب تهران به طور رسمی در سال ۱۳۱۵ فعالیت خود را آغاز کرد و تأسیس شد و تقریباً سال‌ها است که دیگر هیچ مراسم تدفین و خاکسپاری در این قبرستان انجام نمی‌شود. نکته مهمی که باید به آن اشاره کنیم این است که این قبرستان حالا توسط لهستان، فرانسه و ایتالیا اداره شده و شما می‌توانید در آن قبر افراد مشهور و سرشناس یا افراد گمنام متعددی را ببینید.
در بدو ورود درب چوبی این قبرستان شما را به سمت یک باغ شبیه به باغ بهشت دعوت می‌کند. قبرهایی که در این قبرستان قرار دارند همگی قدیمی بوده و ملیت افراد دفن شده در خود را به واسطه یک پرچم نشان می‌دهند. شما می‌توانید در میان قبرهای این قبرستان افرادی کاملاً ناشناس مانند “سیمون سرداری” که در “مونپلیه” به دنیا آمده یا “لویی کاپدور” که در استان “گار” متولد شده را به چشم خود ببینید. افرادی که هیچ نامی از آن‌ها در تاریخ نیست و با کیلومترها فاصله از محل تولدشان، در ایران به خاک سپرده شده‌اند.
سنگ‌های قبری که بر روی گور افراد در این قبرستان قرار داده شده، همگی منقوش به علامت صلیب هستند و نشان می‌دهند که افرادی از لهستان، فرانسه، روسیه، ایتالیا و مسیحیانی که همگی ایرانی بوده‌اند، در زیر این سنگ‌ها دفن شده‌اند. گاهی اوقات بر روی برخی از این سنگ‌ها تصویر بانوان غمگین یا تصویرها و عکس‌های سیاه و سفید و حتی تصویر مریم محزون را مشاهده می‌کنید. این قبرها در لابه‌لای درختان کاجی که در این قبرستان کاشته شده، پنهان شده‌اند و به واسطه سایه این درختان در آسودگی استراحت می‌کنند.
کنت‌های مشهور یا گمنام فرانسوی، سربازان روسی، پزشکان و افراد سرشناس دربار پهلوی و قاجار، شاهزاده‌های مشهور یا گمنام گرجی، حتی گورهایی که محل دفن دسته جمعی افراد لهستانی هستند که در جنگ جهانی دوم و در راه برگشت به خانه، جان خود را از دست داده‌اند، همگی در میان این قبرها خودنمایی می‌کنند.
شما در این قبرستان افراد را با هر منصب و موقعیت اجتماعی از پایین‌ترین تا بالاترین رتبه جامعه، در کنار یکدیگر مشاهده می‌کنید که حالا همگی مانند یکدیگر بدون هیچ رتبه و مقامی در کنار هم آرمیده‌اند. این موضوع یکی از جاذبه‌های بی‌بدیل قبرستان دولاب تهران است!
البته این قبرستان را با نام‌های دیگری مثل قبرستان اکبرآباد، قبرستان لهستانی‌ها، قبرستان ارتودکس‌ها، قبرستان سلیمانیه، قبرستان عاشوری‌ها و قبرستان کاتولیک‌ها هم می‌شناسند.
قبرستان دولاب، مراحل شکل گیری و تاریخچه پرفراز و نشیبش
درهرحال هر مکان تاریخی از قلعه و کاخ گرفته تا قبرستان و آب انبار، تاریخچه‌ای برای خود دارد و ما این بخش را به کنکاش در تاریخچه قبرستان دولاب اختصاص داده‌ایم.
آغاز شکل گیری (میانه قرن ۱۹ میلادی)
در ابتدای کار این مکان در اصل یک زمین کشاورزی بود که در سال ۱۸۵۵ میلادی، دکتر “لویی آندره ارنست کلوکه” (پزشک مخصوص ناصرالدین‌شاه قاجار) در آن به خاک سپرده شد، گرچه محل دفن او نزدیک گورستان ارامنه بود، یک آرامگاه کوچک آجری که هنوز هم پابرجا است!
با الی گشت، رزرو هتل آسان‌تر از همیشه است.
توسعه بخش کاتولیک
از سال ۱۸۶۲، لازاری‌ها (کشیشان کاتولیک) اداره گورستان را بر عهده گرفتند و سپس در سال ۱۸۸۶، دکتر “ژوزف تولوزان” (پزشک ارمنی تابع لژیون دونور) زمین را به تصرف جامعه کاتولیک تهران درآورد.
بخش لهستانی ها در دوران جنگ جهانی دوم
در سال ۱۹۴۲، بسیاری از سربازان و غیرنظامیان لهستانی که از اسارت شوروی آزاد شده بودند، به ایران سفر کردند. در این بین بسیاری از آن‌ها بر اثر بیماری و فرسودگی جان باختند و سفارت لهستان بخشی از قبرستان را خرید و محل دفن این افراد را در این قسمت سازماندهی کرد.
گسترش بخش های مذهبی دیگر
در سال ۱۹۴۳، قبرستان ارامنه کاتولیک در کنار بخش لاتین ساخته شد. همچنین در سال ۱۹۶۳، بخش مخصوص کلدانی‌ها هم به قبرستان دولاب تهران افزوده شد. در حال حاضر این مجموعه شامل ۵ بخش است و مساحتی حدود ۰۰۰,۷۶ متر مربع دارد.
ثبت میراث ملی و ممنوعیت تدفین
درست در سال ۲۰۰۰ بود که این قبرستان به‌عنوان میراث فرهنگی ملی ایران به ثبت رسید. البته در دهه ۱۹۹۰ شهرداری اجازه دفن افراد جدید در این مکان را لغو کرد، با این استدلال که پس از ۴۰ سال امکان تخریب قبرها و توسعه ساخت‌وساز وجود دارد و سرنوشت این قبرستان همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است.
ساختار و بخش های مجموعه قبرستان دولاب
تقسیم‌بندی کلی قبرستان دولاب تهران را در این بخش مطالعه خواهیم کرد. در مجموع همان‌طور که پیشتر هم اشاره کردیم این قبرستان شامل ۵ بخش اصلی است:
۱. ارامنه گریگوری (کاتولیک شرقی)
۲. ارتدوکس (روسی، گرجی، یونانی)
۳. کاتولیک روم
۴. ارامنه کاتولیک
۵. آشوری (کلیسای شرق، کلدانی و پروتستان
نقشه و تقسیم بندی جغرافیایی
جالب است بدانید که علاوه بر بخش‌بندی مذهبی، قبرستان به ۲ نیم (شرقی و غربی) تقسیم می‌شود. براساس این تقسیم‌بندی بخش‌های کاتولیک، ارتدوکس و ارامنه گریگوری در شرق و ارامنه کاتولیک و آشوریان در غرب قبرستان قرار دارند .
بزرگ ترین بخش ها
بزرگ‌ترین بخش در قبرستان دولاب متعلق به ارامنه (گریگوری) با حدود وسعتی معادل ۰۰۰,۴۴ مترمربع است. در این قسمت شما شاهد مدفن۲۶۰ لهستانی هستید که همگی در جریان جنگ جهانی دوم تبعید شدند. همچنین مخوف‌ترین بخش این قبرستان درست در همین قسمت متعلق به ۲۶ قبر از مهندسین معدنچی ایتالیایی است که در بازه زمانی ۱۹۳۶ تا ۱۹۴۳ به ایران سفر می‌کردند و حالا در این قبرها آرمیده‌اند.
معماری این قبرها به گونه‌ای است که شما در بدو ورود به این بخش ابتدا به واسطه مردگان ایستاده به طور کامل محصور خواهید شد. ضمن اینکه در این قسمت شما نقوشی با طرح عقاب و صلیب هم می‌بینید به ۳ زبان فارسی، فرانسوی و لهستانی بر روی آن‌ها این جملات حک شده است:
“اینجا آرامگاه تبعید شدگان کشور لهستان است که در زمان بازگشت به میهن و وطن خود در این قبرستان برای همیشه آرام گرفتند.”
سنگ قبرها و تنوع ملیت ها
سنگ قبرها هم با نشان‌هایی مانند صلیب و تصویر حضرت مریم مزین شده‌اند و بر بسیاری از قبرها می‌توانید پرچم کشورهای افراد درگذشته را که حک شده، مشاهده کنید.
چهره های نام آور مدفون در قبرستان دولاب
در میان افراد مختلف و متعدد دفن شده در این قبرستان، چهره‌ها و نام افراد معروفی را هم می‌توانید مشاهده کنید. افرادی مانند:
پزشکان دربار
دکتر “کلوکه”، دکتر “تولوزان” و دکتر “جمشید اعلم” از پزشکان دربار قاجار و پهلوی در بخش کاتولیک دفن هستند.
معماران و هنرمندان
“ولادیمیر گاردایستکی” معمار ایستگاه راه‌آهن تهران،”ولادیسلاو هورودکی” معمار لهستانی و “آنتوان سوروگین” عکاس گرجی تبار دوران قاجار.
چهره های فرهنگی و تاریخی
“اوانس اوگانیانس” نخستین کارگردان سینمای ایران و بنیان‌گذار مدرسه بازیگری، “کنت دو مونت فرت” اولین رئیس پلیس ایران و “شاهین سرکیسیان” بنیان‌گذار تئاتر مدرن ایران.
بخش ارتدوکس
یادبود کشته‌شدگان روس در جنگ جهانی هم در این بخش قرار دارد و جَو تاریخی و روحانی قابل توجهی بر فضای این بخش از قبرستان دولاب حاکم است.
قبرستان دولاب نه‌تنها آرامگاه تعداد زیادی از مسیحیان تاریخ‌ساز ایران و مهاجران اروپایی است، بلکه آیینه‌ای از تأثیر تاریخ، هنر و فرهنگ‌هایی است که در گذشته شهر تهران نقش داشته‌اند و به هم گره خورده‌اند. این مکان میراثی گران‌بها و یک شاخص فرهنگی در دل پایتخت است، هرچند امروز کمتر در دسترس بازدید عموم قرار دارد.
بازدید از قبرستان دولاب تهران
اگر قصد بازدید از این مکان را دارید به خاطر داشته باشید که بازدید عمومی از این آرامستان بدون مجوز امکان‌پذیر نیست. برای بازدید باید حتما از طریق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (اداره امور اقلیت‌ها) یا سفارتخانه‌های مرتبط (فرانسه، لهستان، روسیه یا ایتالیا) اقدام کنید.
قبرستان دولاب تهران و بازدیدی پرهیجان
قبرستان‌ها شاید متعلق به مردگان باشند، اما در اصل یادگاری‌هایی مهم از ردپا و گذر تاریخ بر پیکره یک شهر هستند. برخی تصور می‌کنند که این نقاط بی‌ارزش بوده و یا باید بعد از مدتی مثلاً یک بازه زمانی ۴۰ساله آن‌ها را تخریب کرد. هنوز این فرهنگ برای ما قابل قبول نیست که همین قبرستان‌ها در خود حرف‌های زیادی برای گفتن دارند و نمود کاملی از زندگی گذشتگان ما هستند. پس ای کاش که این بخش از شهرها را بیشتر جدی بگیریم و برای حفظ و نگهداری از این میراث خفته بیشتر تلاش کنیم تا شاید بتوانیم گذشته را کمی غنی‌تر برای آیندگانمان بر جای بگذاریم.
مطالب مرتبط : سفر به مرداب وربن چالوس | مکانی بکر، مرموز و نفس گیر قبرستان شهسوار ایذه | گورستانی که تاریخ را در سکوت خود پنهان کرده قبرستان پینه شالوار در تبریز، مکانی تاریخی و عجیب!