گیلان، سرزمینی سرسبز در شمال ایران، یکی از استان‌هایی است که فرهنگ و آداب و رسوم مردمش ریشه در تاریخ و سنت‌های کهن دارد. فرهنگ مردم گیلان ترکیبی از باورهای اصیل، آیین‌های پرشور، پوشش‌های محلی منحصربهفرد و مراسمی است که از گذشته تا امروز نسل به نسل منتقل شده‌اند. آشنایی با فرهنگ این دیار، تصویری روشن از زندگی مردمان مهمان‌نواز و صمیمی گیلان پیش روی ما می‌گذارد و نشان می‌دهد چگونه هویت و اصالت در گوشه‌گوشه این استان زنده نگه داشته شده است.
ریشه های مردمی و هویتی
مردم گیلان با تکیه بر پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی، هویتی منحصربهفرد دارند که در زبان، آداب، و سبک زندگی آن‌ها آشکار است. این ریشه‌ها باعث شده هویت گیلانی در گذر زمان همچنان اصالت خود را حفظ کند و نسل به نسل منتقل شود.
مردم و گویش ها
مردم گیلان عمدتاً از قوم گیلک هستند و زبان گیلکی را به‌عنوان زبان مادری خود حفظ کرده‌اند. البته، تنوع زبانی در این استان چشمگیر است و در کنار گیلکی، گویش‌هایی چون تالشی، تاتی، ترکی و حتی مازندرانی نیز رواج دارد. گیلکی خود به شاخه‌های مختلفی تقسیم می‌شود که بسته به منطقه، تفاوت‌هایی در واژگان و تلفظ دارد. ارتباط عمیق مردم این دیار با زبان و ادبیات محلی، بخش مهمی از هویت فرهنگی گیلان را شکل داده و آن را از سایر مناطق متمایز کرده است.
باورهای دینی و مذهبی
اکثریت مردم گیلان، شیعه دوازده امامی هستند و برگزاری آیین‌ها و مناسک مذهبی در طول سال جزئی جدانشدنی از زندگی آنان است. با این حال، در برخی مناطق، پیروان اهل سنت و اقلیت‌های مذهبی مانند مسیحی، یهودی و زرتشتی نیز زندگی می‌کنند. این تنوع، فضای مدارا و همزیستی دینی را در استان گسترش داده است.
پوشش سنتی؛ جلوه ای از فرهنگ مردم گیلان
لباس محلی گیلان نه تنها پاسخگوی شرایط آب و هوایی و جغرافیایی منطقه است، بلکه نماد باورها، سلیقه‌ها و شیوه زندگی اهالی نیز به شمار می‌رود. مردان گیلانی معمولاً از لباس‌هایی چون جلیقه، کلاه، کت و کفش‌های سنتی به نام “چوموش” استفاده می‌کنند. زنان نیز با دامن‌های پرچین و شلیته‌های رنگارنگ و جلیقه‌های سوزن‌دوزی شده، اصالت و زیبایی فرهنگ بومی را به نمایش می‌گذارند. این پوشش‌ها، در عین حال که نشانه‌ای از پایبندی به سنت‌هاست، جلوه‌ای از ارتباط عمیق مردم با طبیعت و محیط زیست اطرافشان را نیز آشکار می‌سازد.
آیین ها و رسوم سالانه گیلانی ها
تقویم زندگی مردم گیلان سرشار از آیین‌ها و مراسمی است که با طبیعت، تغییر فصل‌ها و باورهای بومی پیوند خورده است. این رسوم سالانه، شور و نشاط و انسجام اجتماعی را در میان گیلانیان زنده نگه می‌دارد.
جشن نوروز و آیین های بهاری
نوروز در فرهنگ مردم گیلان فقط یک جشن نیست؛ بلکه نقطه شروع سال و نماد نو شدن طبیعت و زندگی است. مردم گیلان پیش از رسیدن سال نو، خانه‌تکانی می‌کنند، لباس‌های نو تهیه می‌کنند و سفره‌های هفت‌سین را با دقت می‌چینند. یکی از آیین‌های منحصربهفرد در این ایام، نوروزخوانی است؛ گروه‌هایی از اهالی با خواندن اشعار مذهبی و بهاری در کوچه‌ها و محله‌ها، پیام‌آور شادی و برکت می‌شوند. این اشعار اغلب با نام بردن از امامان و اشاره به فرا رسیدن نوروز همراه است و لحظات شادی را برای خانواده‌ها رقم می‌زند.
نمایش عروس گوله
یکی از نمایش‌های سنتی گیلان در آستانه نوروز، “عروس گوله” نام دارد که در آن سه شخصیت اصلی شامل غول، پیر بابو و نازخانم نقش‌آفرینی می‌کنند. این گروه با لباس‌های سنتی و چهره‌آرایی خاص به خانه‌ها سر می‌زنند و نمایش اجرا می‌کنند. در پایان، با آرزوی سالی پربرکت، هدایایی از صاحبخانه دریافت می‌کنند. این نمایش، علاوه بر ایجاد نشاط، نمادی از پیوند آیین‌ها و هنر نمایشی در فرهنگ گیلانی است.
چهارشنبه سوری؛ استقبال از بهار
در آخرین سه‌شنبه سال، فضای گیلان با برافروختن آتش و اجرای آیین‌های کهن “چهارشنبه سوری” رنگ و بویی خاص می‌گیرد. آتش زدن بوته‌ها و خارها رو به قبله، پریدن از روی شعله‌ها و خواندن اشعار سنتی، از جمله بخش‌های مهم این مراسم در فرهنگ مردم گیلان است. مردم با این کار، بر این باورند که با انتقال زردی و بیماری به آتش، سرخی و شادابی را به استقبال سال جدید دعوت می‌کنند.
قاشق زنی و شال اندازی
در این شب، جوانان و به‌ویژه دختران، چهره‌های خود را می‌پوشانند و با قاشق به کاسه‌ها می‌زنند تا از همسایگان هدیه دریافت کنند؛ رسمی که یادآور روح همدلی و شادی جمعی است. همچنین در مناطق کوهستانی، “شال اندازی” رواج دارد که گاه نشانه‌ای از ابراز علاقه و خواستگاری است؛ شال را از پنجره خانه‌ها آویزان می‌کنند و صاحبخانه به نشانه مهرورزی، شیرینی یا آجیل در آن می‌گذارد.
شب یلدا؛ آیین کهن زمستانی
شب یلدا، بلندترین شب سال، در گیلان با گردهمایی خانواده‌ها و خویشاوندان جشن گرفته می‌شود. خوراکی‌هایی مانند هندوانه، آجیل، برنج برشته، عدس و گندم برشته، کونوس (ازگیل وحشی)، پرتقال و میوه‌های محلی زینت‌بخش سفره‌هاست. مردم باور دارند خوردن هندوانه در این شب مانع تشنگی در تابستان می‌شود. فال حافظ گرفتن و خواندن اشعار محلی نیز از دیگر رسوم این شب است، مانند این ترانه:
امشو، شب چله، خانم جیر پله
چاقو بزنیم هندوانه کله
فال گوش ایستادن و آیین های دیگر
یکی دیگر از رسوم جالب چهارشنبه سوری در فرهنگ مردم گیلان، فال‌گوش ایستادن است. اهالی با ایستادن در گذرگاه‌ها و شنیدن اولین جملات رهگذران، آینده خود را پیش‌بینی می‌کنند. شکستن ظروف کهنه و حتی شلیک تیر و ترقه از دیگر آیین‌های این شب به شمار می‌روند که همگی با هدف دور ساختن بلا و استقبال از شادی انجام می‌شود.
با الی گشت، رزرو هتل آسان‌تر از همیشه است.
سیزده بدر؛ وداع با نوروز در طبیعت
سیزدهم فروردین، روزی ویژه برای مردم گیلان است که به همراه خانواده و دوستان به دامان طبیعت می‌روند. برگزاری جشن‌های گروهی، بندبازی، کشتی گیله‌مردی و نواختن ساز و نقاره، فضای شاد و پرنشاطی را رقم می‌زند. دختران جوان در این روز سبزه گره می‌زنند تا آرزوهای خوب خود را به سال جدید گره بزنند و امید به خوشبختی داشته باشند.
جشن ها و آیین های اجتماعی
از تولد تا ازدواج و دیگر مناسبت‌های مهم، مردم گیلان با برگزاری جشن‌ها و آیین‌های اجتماعی، علاقه و احترام خود به سنت‌ها و ارزش‌های خانوادگی را ابراز می‌کنند. این آیین‌ها در فرهنگ مردم گیلان فرصتی برای تجدید پیوندهای خانوادگی و محلی و انتقال فرهنگ به نسل‌های جوان‌تر است.
ازدواج؛ پیوند سنت و عشق
فرآیند ازدواج در گیلان، ترکیبی از سنت‌ها و باورهای دیرینه است. در روستاها، به دلیل روابط نزدیک و همبستگی اقتصادی، دختر و پسرها یکدیگر را به‌خوبی می‌شناسند و مراحل خواستگاری و نامزدی با مشارکت خانواده‌ها انجام می‌شود. در شهرها نیز خانواده‌ها نقش پررنگی در معرفی و انتخاب همسر دارند.
مراسم حنابندان و گیشه بری
پیش از برگزاری عروسی، مراسم “حنابندان” انجام می‌شود که در آن دست و پای عروس با حنا نقش می‌بندد. در مراسم “گیشه‌بری”، بردن عروس به خانه داماد با آیین‌های خاصی همراه است. در شرق گیلان، نهالی از خانه پدر عروس کنده می‌شود تا عروس و داماد آن را در خانه جدید بکارند و نمادی از آغاز زندگی مشترک و شکوفایی باشد.
آیین های نمادین ازدواج
در برخی مناطق، مادر عروس خروسی را با رشته‌های رنگی به پای مرغ می‌بندد و همراه عروس به خانه داماد می‌فرستد؛ رسمی که در فرهنگ مردم گیلان نماد باروری و خیر و برکت است. همچنین، بسته به فاصله خانه‌ها، عروس را پیاده یا با اسب به خانه داماد می‌برند. عبور از جوی آب و بخشیدن بخشی از مهریه به حضرت فاطمه زهرا (س) نیز از رسوم ویژه شرق گیلان است که نشان‌دهنده پیوند عمیق باورهای دینی با آیین‌های اجتماعی است.
نارنج زنی و آیین های دیگر
“نارنج‌زنی” نیز یکی از مراسم جالب ازدواج در گیلان است. داماد با دو ساقدوش به استقبال عروس می‌رود، نقل و سکه بر سر او می‌پاشد و نارنج یا پرتقالی به سوی او می‌اندازد. عروس و داماد پس از چرخیدن دور چاه، برای خوشبختی سکه‌ای در آن می‌اندازند و درخت توتی می‌کارند تا زندگی‌شان پربار و پربرکت باشد.
آیین ها و مناسک مذهبی؛ تجلی ایمان و همبستگی
مراسم و مناسک مذهبی، بخش جدایی‌ناپذیر فرهنگ مردم گیلان است و ایمان و همبستگی اجتماعی را تقویت می‌کند. از ماه محرم تا رمضان و دیگر مناسبت‌ها، این آیین‌ها یادآور ارزش‌های معنوی و روحیه مشارکت در جامعه گیلانی هستند.
محرم و آیین های سوگواری
ماه محرم در گیلان، با برگزاری عزاداری، سینه‌زنی، زنجیرزنی، تعزیه‌خوانی و مراسم “چهل منبر” برگزار می‌شود. تعزیه‌خوانی به‌ویژه در شهرهایی مانند ماسوله، نقش مهمی در زنده نگه داشتن حماسه عاشورا دارد. مردم با پوشیدن لباس‌های سیاه و شرکت در دسته‌گردانی، همدلی و وفاداری خود را به اهل بیت نشان می‌دهند. نذری دادن و پخت غذاهای محلی برای نیازمندان از دیگر جلوه‌های این ماه است.
کرنا نوازی
“کرنا” یا “کرنی” آلت موسیقی ویژه‌ای است که در مراسم محرم توسط گروهی از نوازندگان نواخته می‌شود و فضای معنوی و خاصی به عزاداری‌ها می‌بخشد. این رسم در روستاها و شهرهای مختلف گیلان رواج دارد و نمادی از پیوند هنر و آیین‌های مذهبی است.
ماه رمضان؛ آیین مهمانی خدا
ماه مبارک رمضان در فرهنگ مردم گیلان، با آداب و رسوم منحصربه‌فردی همراه است. مردم پیش از آغاز ماه، خانه‌ها، مساجد و محله‌ها را نظافت می‌کنند و تدارک مواد غذایی و مایحتاج را می‌بینند. رسم “پیشاشو” یعنی روزه‌گرفتن پیش از شروع ماه رمضان، نشان‌دهنده احترام و آمادگی برای ورود به این ماه است.
هنگام سحر، بانگ “سحر شده است، خواب نمانید” از مساجد و بام‌ها به گوش می‌رسد. سحری مردم معمولاً شامل برنج کته و خورشت‌های محلی مانند باقالی قاتق، ترش‌تره، فسنجان و اناربیج است. در زمان افطار، تنوع غذایی چشمگیری وجود دارد؛ از آش حضرت فاطمه زهرا (س) تا کوکو، خرما، رشته‌خشکار، شیر، فرنی و آبگوشت. رشته‌خشکار، شیرینی سنتی گیلان، جایگاه ویژه‌ای در سفره‌های افطار دارد و همراه با زولبیا و بامیه مصرف می‌شود.
ورزش ها و سرگرمی های سنتی
کشتی گیله مردی
کشتی گیله‌مردی، ورزش سنتی مردم گیلان، بیشتر در اعیاد، تابستان و مراسم عروسی برگزار می‌شود. کشتی‌گیران با شلوارهای مخصوص “لاسپار” و بالاتنه برهنه، در زمینی محصور به نام “یسمبر” یا “سنبره” به رقابت می‌پردازند. این ورزش، نمادی از قدرت، شجاعت و روحیه پهلوانی مردم گیلان است.
نقش طبیعت و محیط زیست در فرهنگ مردم گیلان
زندگی مردم گیلان، پیوندی ناگسستنی با طبیعت دارد. جنگل‌ها، رودخانه‌ها، شالیزارها و کوه‌ها نه تنها منابع معیشت، بلکه الهام‌بخش هنر، شعر و آیین‌های بومی هستند. کشاورزی، دامداری و ماهیگیری از مشاغل اصلی مردم است و آیین‌ها و جشن‌های مرتبط با فصل‌ها و برداشت محصولات، جایگاه ویژه‌ای در تقویم فرهنگی گیلان دارند.
تغذیه و خوراکی های محلی
غذاهای گیلانی، از متنوع‌ترین و خوشمزه‌ترین خوراکی‌های ایران محسوب می‌شوند. برنج، ماهی، سبزیجات محلی و انواع خورشت‌ها همچون باقالی قاتق، ترش‌تره، کال‌کباب، فسنجان و اناربیج از غذاهای محبوب این خطه‌اند. شیرینی‌هایی مانند رشته‌خشکار و کونوس به‌ویژه در ماه رمضان و شب یلدا تهیه می‌شوند و جایگاه خاصی در فرهنگ غذایی مردم دارند.
ارتباطات اجتماعی و همبستگی محلی
همکاری و مشارکت جمعی، از ارزش‌های اساسی در فرهنگ مردم گیلان است. برگزاری مراسم جمعی، همیاری در کشاورزی و ساخت‌وساز، و روحیه مهمان‌نوازی، جلوه‌هایی از این وحدت اجتماعی هستند. مهمانی‌های خانوادگی و محلی، فرصتی برای تقویت روابط و انتقال تجربیات و داستان‌های نسل‌های گذشته به جوان‌ترهاست.
سخن آخر
فرهنگ مردم گیلان، همچون گنجینه‌ای ارزشمند، ریشه در گذشته دارد و در زندگی امروز مردم این خطه جاری و پویاست. آیین‌ها، لباس‌ها، زبان، غذاها و رسوم اجتماعی، همه و همه نمودهایی از هویت اصیل و پر افتخار گیلانی‌ها هستند که با وجود تغییرات زمانه، همچنان زنده و پررنگ حفظ شده‌اند. اگر دوست دارید بیشتر با فرهنگ و جاذبه‌های گیلان آشنا شوید، یا سفری خاطره‌انگیز به این دیار سرسبز داشته باشید، الی گشت با پشتیبانی ۲۴ ساعته و ارائه خدمات کامل گردشگری، آماده راهنمایی و همراهی شماست.
سؤالات متداول درباره فرهنگ مردم گیلان
چه ویژگی هایی لباس محلی گیلان را متمایز می کند؟
لباس‌های محلی گیلانی با شلیته‌ها و جلیقه‌های سوزن‌دوزی شده برای زنان و جلیقه و چوموش برای مردان شناخته می‌شود. این پوشش‌ها علاوه بر زیبایی، متناسب با شرایط آب‌وهوایی و سبک زندگی کشاورزی و دامداری منطقه طراحی شده‌اند.
کدام آیین های اجتماعی در مراسم ازدواج گیلانی ها برجسته است؟
از جمله آیین‌های برجسته می‌توان به مراسم حنابندان، گیشه‌بری، نارنج‌زنی و کاشت نهال در خانه داماد اشاره کرد. این مراسم‌ها نماد خیر و برکت، پیوند خانوادگی و امید به آینده‌ای پربار هستند.
آیا مراسم مذهبی در گیلان با سایر نقاط ایران تفاوتی دارد؟
هرچند اصول کلی مناسک مذهبی مشابه سایر مناطق است، اما مردم گیلان آیین‌هایی مانند تعزیه‌خوانی، چهل منبر، کرنازنی و توزیع نذری را با رنگ و بویی محلی و منحصربهفرد برگزار می‌کنند که نشان‌دهنده همبستگی و ایمان عمیق آن‌هاست.
طبیعت چه نقشی در رسوم و فرهنگ مردم گیلان دارد؟
طبیعت سرسبز گیلان الهام‌بخش بسیاری از آیین‌ها و جشن‌های محلی است؛ از برگزاری مراسم در دل جنگل و ساحل گرفته تا کشاورزی و جشن‌های برداشت محصولات، همه و همه بازتاب‌دهنده ارتباط عمیق مردم با محیط زیست است.
مطالب مرتبط : همه چیز درباره سفر به رشت؛ از اقامت تا خوشمزه‌ترین غذاها کجا در رشت اقامت کنیم؟ معرفی بوم‌گردی ها و هتل های رشت سفر به ییلاق شکر دشت گیلان