یکی از مهم‌ترین عناصر فرهنگی و هویتی مردم آذربایجان، زبان ترکی آذری است. بررسی تاریخچه زبان ترکی در آذربایجان نه تنها نشان‌دهنده پیوند ژرف این زبان با تاریخ، فرهنگ و سیاست منطقه است، بلکه نقش آن را در تحولات اجتماعی و زبانی ایران و قفقاز نیز برجسته میکند. زبان ترکی آذری، که امروز میلیونها نفر در ایران، جمهوری آذربایجان و مناطق اطراف به آن تکلم میکنند، بخشی از شاخه اوغوز خانواده زبانهای ترکی است. در این مقاله به بررسی ریشه‌ها، گسترش، ویژگی‌ها و تحولات تاریخچه زبان ترکی آذری در آذربایجان می‌پردازیم و جایگاه آن را در میان زبانهای منطقه واکاوی میکنیم.
زبان ترکی یکی از کهن‌ترین زبانهای زنده جهان است که ریشه در زبانهای اورال-آلتایی دارد و سابقه‌ای چند هزار ساله در آسیا دارد. این زبان ابتدا در نواحی آسیای مرکزی تکامل یافت و سپس با مهاجرت اقوام ترک به سمت غرب، وارد خاورمیانه، قفقاز، آناتولی و اروپا شد. زبان ترکی امروزی که در کشورهایی مانند ترکیه، آذربایجان، ترکمنستان و بخش‌هایی از آسیای میانه رایج است، نتیجهٔ تحول تاریخی و تعامل با زبانهای فارسی، عربی و اروپایی است. در این مقاله به بررسی سیر تحول زبان ترکی، شاخه‌های مختلف آن و تأثیرات فرهنگی‌اش می‌پردازیم.
تاریخچه زبان ترکی در آذربایجان ارتباط تنگاتنگی با مهاجرت و استقرار قبایل اوغوز دارد. در سده یازدهم میلادی، پس از پیروزی ترکان بر ایران (که در متون تاریخی با عنوان “توران بر ایران غلبه یافت” ذکر شده)، موج گسترده‌ای از ترکان اوغوز ابتدا به خراسان، سپس به سراسر ایران و در نهایت به آناتولی سرازیر شد. این گروه از ترکان، که بعدها به عنوان شاخه اوغوز شناخته شدند، به تدریج بر ترکیب قومی و زبانی منطقه غالب شدند و بسیاری از اقوام ترک تبار دیگر و حتی ایرانیان را در خود جذب و مستحیل کردند.
شاخه اوغوز، همواره پرجمعیت‌ترین و تأثیرگذارترین گروه ترکان بوده است. در ایران، این شاخه ضمن جذب اقوام دیگر، پایه‌های زبان ترکی آذری را بنیان نهاد. تاریخچه زبان ترکی در این منطقه، نه تنها نتیجه مهاجرت‌ها و فتوحات نظامی است، بلکه بازتابی از همزیستی، تعامل و حتی رقابت فرهنگی میان ترکان و ایرانیان محسوب میشود.
در گذشته، زبانهای اوغوز به سه دسته ترکی استانبولی، آذری و ترکمنی تقسیم میشد. اما تحقیقات جدید، این تصویر ساده را تغییر داده و زبانهای اوغوز را به گونه‌های زیر تقسیم کرده است:
- ترکی استانبولی (شامل گویشهای عثمانلی کریمه و بالکان مانند گاگائوز)
- ترکی آذری
- گویشهای “افشاروار” (در شرق و جنوب آذربایجان ایران، مانند قشقایی و عین‌الو)
- ترکمنی
- ترکی خراسانی (در شمال شرق ایران و بخش‌هایی از افغانستان و ترکمنستان)
یکی از ویژگی‌های مهم تاریخچه زبان ترکی در آذربایجان، مرزهای مبهم میان گویشهای مختلف اوغوز است. مرزبندی آشکاری بین ترکی شرق آناتولی و آذری، یا میان آذری و گویشهای افشاروار و حتی ترکی خراسانی وجود ندارد. پدیده‌های زبانی گذرا و انتقالی بسیاری در این ناحیه به چشم می‌خورد. با این حال، از نظر دستوری، تفاوت‌هایی میان گروههای پنج‌گانه اصلی وجود دارد و دورترین گویش اوغوز، ترکمنی است.
تاریخچه زبان ترکی آذری با گسترش جغرافیایی این زبان در سه منطقه اصلی گره خورده است:
- جمهوری آذربایجان (سابقاً جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی): بیشترین جمعیت ترک‌زبان در این منطقه زندگی میکند.
- شمال غرب ایران: استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان و نواحی اطراف (حتی تا سواحل جنوب شرقی دریای خزر).
- شمال عراق (از جمله کرکوک): جمعیت قابل توجهی از ترک‌زبانان (عمدتاً تُرکمان‌ها) در این منطقه ساکن هستند.
این پراکندگی، خود موجب شکل‌گیری گویشها و گونه‌های متنوع زبانی شده است که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.
با الی گشت، رزرو هتل آسان‌تر از همیشه است.
تاریخچه زبان ترکی آذری در عرصه ادبیات، با ادبیات “عثمانی قدیم” گره خورده است؛ چرا که در سده‌های نخست، تفاوت میان آذری و ترکی عثمانی بسیار اندک بود. قدیمیترین شاعر شناخته‌شده آذری، عمادالدین نسیمی (حدود ۱۳۶۹-۱۴۰۴ میلادی) است. آثار او بی‌تردید به زبان آذری نگاشته شده، نه به گویش شرق آناتولی یا خراسانی.
از دیگر چهره‌های شاخص در تاریخچه زبان ترکی آذری میتوان به شاه اسماعیل صفوی (ملقب به خطایی، ۱۴۸۷-۱۵۲۴) و فضولی (حدود ۱۴۹۴-۱۵۵۶) اشاره کرد. فضولی یکی از بزرگترین شاعران آذری محسوب میشود. در سده‌های ۱۷ تا ۲۰ میلادی، ادبیات غنی آذری تداوم یافت، هرچند نفوذ عمیق زبان و ادب کلاسیک فارسی بر آن مشهود است.
یکی از ویژگی‌های بارز تاریخچه زبان ترکی آذری، تعامل و همزیستی زبانی با فارسی و حتی کردی است. نفوذ ادبیات و واژگان فارسی در ادبیات و زبان رسمی آذری به شدت محسوس است، به ویژه در حوزه‌های اندیشه، تشریفات و کلمات انتزاعی. از سوی دیگر، حدود ۱۲۰۰ واژه آذری وارد زبان فارسی (و تعداد بیشتری وارد کردی) شده‌اند که عمدتاً به حوزه‌های اداری، نظامی و اجتماعی تعلق دارند؛ چرا که از سده شانزدهم میلادی، ایران عمدتاً توسط سلاطین و فرماندهان ترک‌زبان اداره میشد.
این همزیستی و تأثیرات متقابل، نقش مهمی در شکل‌گیری هویت زبانی و فرهنگی مناطق ترک‌زبان ایران ایفا کرده است و درک صحیح تاریخچه زبان ترکی در آذربایجان، بدون توجه به این تعاملات ممکن نیست.
بر اساس تحقیقات کلاسیک (مانند شریلیف)، گویشهای آذری به چند گروه اصلی تقسیم میشوند:
- گروه شرقی: دربند، قوبا، شماخی، باکو، سلیانی و لنکران
- گروه غربی: قازاق، گویش آیرم، منطقه بورچالا
- گروه شمالی: زاکاتالا، نوخا، کوتکاشن
- گروه جنوبی: ایروان، نخجوان، اردوباد
- گروه مرکزی: گنجه، شوشا
- گویشهای شمال عراق: کرکوک و مناطق مجاور
- گویشهای شمال غرب ایران: تبریز، ارومیه، زنجان، تا حدود قزوین
- گویش سواحل جنوب شرقی خزر: گلوگاه
همچنین برخی گویشهای انتقالی یا نزدیک به آذری نیز وجود دارند، مانند گویشهای شرق آناتولی، قشقایی، عین‌الو، سنقری، گویشهای جنوب قم و افشاری کابل. این گویشها، بخشی از پویایی و پیچیدگی تاریخچه زبان ترکی در منطقه را آشکار می‌سازند.
بهترین قیمت‌ها برای بهترین مقاصد! خرید بلیط هواپیما با الی گشت.
زبان ادبی و معیار آذری مدرن، عمدتاً بر پایه گروه شرقی و گویشهای مناطق شمالی (به ویژه باکو) ساخته شده است. زبان رسمی جمهوری آذربایجان پس از تأسیس جمهوری شوروی آذربایجان در ۱۹۳۶، زبان آذری شد و هزاران اثر ادبی، علمی و آموزشی به این زبان منتشر گردید.
در مناطق آذری‌زبان ایران، زبان رسمی همچنان فارسی است و بخش بزرگی از جمعیت، دوزبانه‌اند. بیشتر آثار ادبی تولیدشده به زبان آذری در ایران، نزدیک به گویش تبریز است. مطالعات علمی و پژوهشی درباره آذری ایرانی بسیار کمتر از آذری شوروی بوده و عمدتاً به فرهنگ‌نامه‌ها و دستور زبانهای کوچک محدود میشود. با این حال، پس از انقلاب اسلامی، تلاش‌هایی برای استانداردسازی و ارتقای جایگاه زبان آذری در ایران مشاهده میشود.
تاریخچه زبان ترکی آذری از نظر خط و نگارش، بسیار پرفراز و نشیب است. در گذشته، آثار ادبی آذری عمدتاً با خط عربی نوشته میشدند. در جمهوری آذربایجان شمالی، از ۱۹۲۵ خط لاتین با چندین گونه مختلف جایگزین شد و سپس در ۱۹۳۹ خط سیریلیک روسی به کار رفت. تا سال ۱۹۵۸، نه سیستم نوشتاری مختلف برای آذری تجربه شد. در ایران اما، همچنان خط عربی مورد استفاده است.
زبان آذری نوین، در هجای نخست واژه‌های ترکی، ۹ واکه دارد و همچون ترکی آناتولی و خراسانی، تقابل ä ~ e را حفظ کرده است که در ترکی استانبولی از میان رفته است. هماهنگی واکه‌ای در هجاهای غیرآغازی همچنان رایج است، هرچند در برخی گویشها نشانه‌هایی از فرسایش این هماهنگی دیده میشود.
در نظام همخوان‌ها، آذری ویژگی‌های اوغوزی مانند تبدیل t- به d- و k- به g- را دارد. یکی از ویژگی‌های متمایز آذری، حذف y- در آغاز کلمات پیش از واکه‌های بلند است (مانند il به جای yïl برای “سال”).
زبان آذری همانند سایر زبانهای ترکی، زبانی پیوندی و صرفاً ملحقاتی است؛ بدین معنا که صرف واژه‌ها با افزودن پسوندها انجام میشود. ساختار فعلی بسیار غنی است و پنج دیاتز (معلوم، مجهول، انعکاسی، متقابل، سببی) در آن قابل شناسایی است که هر یک می‌توانند مثبت، منفی یا امکانی باشند. زمان‌ها و وجه‌های فعلی متعددی وجود دارد و تمایز میان “زمان” و “وجه” از منظر زبان‌شناسی ترکی چندان روشن نیست و بهتر است از اصطلاح “زمان-وجه” استفاده شود.
در حوزه صرف اسمی، شش حالت اصلی (و در برخی گویشها تا ده حالت) وجود دارد. پیشوند و پسوند ویژه‌ای برای حالت‌های مکانی وجود ندارد و به جای آن، از “اسم‌های مکانی” صرف‌شده (مانند içində، به معنی “درون”) استفاده میشود.
تاریخچه زبان ترکی آذری در جمهوری آذربایجان مورد توجه پژوهشگران داخلی و خارجی قرار گرفته و آثار متعددی درباره گویشها، دستور زبان، فرهنگ‌نامه‌ها و واژه‌نامه‌ها منتشر شده است. در مقابل، پژوهش درباره آذری ایرانی بسیار محدودتر است. در سال ۱۹۷۰، دورفر تعداد آثار مرتبط با آذری شوروی را ۱۴۴۲ و درباره آذری ایران تنها ۱۸ اثر برشمرده است. با این حال، تلاش‌هایی برای ثبت و انتشار داده‌های میدانی از گویشهای مختلف آذری و ترکهای خراسانی و افشاری در دهه‌های اخیر آغاز شده است.
بررسی تاریخچه زبان ترکی در آذربایجان، ما را با یکی از پویاترین و پرتأثیرترین زبانهای منطقه آشنا میکند. این زبان، نه تنها وسیله‌ای برای ارتباط میان میلیونها ترک‌زبان در ایران، قفقاز و عراق است، بلکه حامل میراثی غنی از تاریخ، ادبیات، تعاملات فرهنگی و تحولات سیاسی بوده است. تحولات ساختاری، تنوع گویشی، تأثیرات متقابل با فارسی و دیگر زبانهای منطقه، و تجربه‌های متفاوت در حوزه خط و نگارش، همگی نشانگر ژرفای تاریخی و فرهنگی این زبان هستند.
تاریخچه زبان ترکی آذری، آینه‌ای از تحولات بزرگ منطقه‌ای و تعاملات میان اقوام و دولت‌هاست و شناخت آن، برای فهم بهتر گذشته و حال آذربایجان و حتی کل ایران ضروری است. پژوهش‌های بیشتر، ثبت و بررسی گویشهای محلی، و تقویت جایگاه زبان آذری در آموزش و رسانه‌ها، میتواند به حفظ و گسترش این میراث زبانی کمک کند.
ورود زبان ترکی آذری به آذربایجان عمدتاً از سده یازدهم میلادی و با مهاجرت قبایل اوغوز آغاز شد. این قبایل پس از پیروزی بر ایران و استقرار در غرب و شمال غرب ایران، به تدریج زبان خود را در منطقه غالب کردند.
ترکی آذری به شاخه اوغوز خانواده زبانهای ترکی تعلق دارد. این شاخه شامل زبانهایی مانند ترکی استانبولی، ترکمنی، قشقایی و ترکی خراسانی نیز میشود.
تفاوتهای ترکی آذری با سایر زبانهای ترکی در ویژگی‌های آوایی، واژگانی و صرفی دیده میشود؛ برای مثال، ترکی آذری تقابل ä ~ e را حفظ کرده و برخی ویژگی‌های اوغوزی مانند تبدیل t- به d- و k- به g- را داراست. حذف y- در آغاز برخی کلمات نیز از ویژگی‌های خاص آن است.
ترکی آذری عمدتاً در جمهوری آذربایجان، شمال غرب ایران (استانهای آذربایجان شرقی، غربی، اردبیل و زنجان)، و شمال عراق (به ویژه کرکوک) رایج است.
نخستین آثار مکتوب آذری مربوط به سده‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی است؛ از جمله آثار عمادالدین نسیمی، شاه اسماعیل صفوی (خطایی) و فضولی.
زبان فارسی تأثیر زیادی بر واژگان، ادبیات و حتی ساختار رسمی ترکی آذری گذاشته است، به ویژه در حوزه‌های اندیشه، تشریفات، و کلمات انتزاعی. همچنین، بسیاری از واژه‌های ترکی آذری نیز وارد فارسی شده‌اند.
زبان معیار ترکی آذری عمدتاً بر پایه گویشهای شرقی و شمالی (به ویژه گویش باکو) در جمهوری آذربایجان شکل گرفت و پس از تأسیس جمهوری شوروی آذربایجان به عنوان زبان رسمی پذیرفته شد.
در گذشته خط عربی برای نگارش آذری رایج بود. در جمهوری آذربایجان شمالی، خط لاتین و سپس سیریلیک جایگزین شد و پس از استقلال، بار دیگر لاتین رسمی شد. اما در ایران، همچنان خط عربی مورد استفاده است.
گویشهای آذری به گروههای شرقی (باکو، قوبا)، غربی (قازاق)، شمالی (زاکاتالا)، جنوبی (ایروان، نخجوان)، مرکزی (گنجه، شوشا) و همچنین گویشهای شمال غرب ایران (تبریز، ارومیه) تقسیم میشوند.
در جمهوری آذربایجان پژوهش‌های گسترده‌ای درباره آذری انجام شده، اما در ایران مطالعات محدودتر است. با این حال، در دهه‌های اخیر توجه به ثبت و بررسی گویشهای محلی آذری افزایش یافته است.
مطالب مرتبط : فرهنگ بومی قشم؛ آمیزه ای از سنت های کهن و تأثیرات دریایی معرفی میراث فرهنگی یونسکو در ایران ۱۰ سنت فرهنگی مختص ایرانی ها
۲۳۴ نظرات