سرای عجم، بازمانده قاجاری که تخریب شد!

سرای عجم یا سرای السله

شهر اهواز تاریخی دور و دراز دارد اما در طول سال ها بیشتر آثار تاریخی خود را به دلایلی مانند حملات فراوان از ناحیه های حکومت های دیگر مثل صفاریان و دیلمیان به اهواز، درگیری و ناامنی و چپاول های صورت گرفته در این شهر در طول تاریخ به علت همین حملات، شکسته شدن سد شادروان و به زیر آب رفتن بخشی از شهر و شایع شدن بیماری های واگیردار و کشنده مثل وبا، طاعون و سل  از دست داده و آثار به جا مانده نیز در حال نابودی است به طور نمونه می توان به بافت تاریخی آن اشاره کرد که هنوز مورد بررسی قرار نگرفته است در این میان تعداد اندکی از خانه های قدیمی از جمله سرای عجم، خانه دادرس و سرای معین التجار در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدند که البته این اقدام هم برای حفاظت از سرای عجم کافی نبود، برای آشنایی و اطلاع از سرگذشت این خانه قاجاری با الی گشت همراه شوید.

ساخت بنا

مطالب مرتبط:
میراثی از یاد رفته به نام ارگ حکومتی اراک
ایرانی ها به چه چیزهایی افتخار می کنند؟
همه چیز درباره درود نیشابور

سرای عجم بازمانده دوره قاجار در شهر اهواز است که موقعیت قرار گیری آن یک خیابان پشت خیابان صدر السادات، نبش آزادگان (۲۴ متری) قرار گرفته است. اهوازی ‌ها اول نادری را با خیابان عبد الحمید به یاد می آورند، راسته پارچه فروش‌ ها، ماهی و میگو فروشان تا کسانی که روی زمین صندل و کیف می فروشند. در میان همهمه مشتریان و فروشنده ها درب ایرانتی بزرگی به چشم می خورد که گوشه ای از دیوار قدیمی وکهنه اش پلاک نقره ای رنگی دیده می شود که با خط مشکی درشت رویش حک شده: سرای عجم سال ثبت ۱۳۸۲ شماره ثبت ۱۰۸۷۵قدمت دوره قارجاریه

درباره زمان اصلی ساخت آن اطلاعات دقیقی موجود نیست اما محتمل ترین نظریه آن است که همزمان با رونق دوباره اهواز در دوره حکومت ناصرالدین شاه ۱۲۲۵-۱۲۷۵ ساخته شده است. نام بنا از دو کلمه سرا و عجم تشکیل شده است. واژه سرا یا خان اشاره به کاروانسرای درون شهری یا سرای تجاری دارد. بنای عجم از لحاظ ساخت و معماری کاملا منحصر به فرد است، ساختمانی یک طبقه که ستون های حجاری شده، در و پنجره چوبی، آجر چینی و حجره های متعددی دارد.

مالکیت

شیخ خزعل ملقب به معزالسلطنه و سردار اقدس، که به دلیل خوش خدمتی به بریتانیا نشان شوالیه امپراتوری بریتانیا را دریافت کرد ورئیس قبیله بنی کعب و سال‌ ها فرمانروای محمره (خرمشهر) بود صاحب این بنا بود. البته خانه دادرس نیز یکی از کاروانسراهای شیخ خزعل است که در سال ۱۳۸۲ جزو آثار ملی کشور ثبت شد. این خانه طبق گفته افراد محلی ابتدا کاروانسرای شیخ خزعل بوده زیرا دقیقا پشت کاخ وی بنا شده است.

هر چند ممکن است بنا در دوره حکومت شیخ متعلق به او بوده باشد، ولی در مورد اینکه شیخ خزعل آن را ساخته اطلاع چندانی در دست نیست. از مشاهده بنا این طور به نظر می رسد که یک سرای تجاری داخل بازار بوده است و به دلیل نگهداری اشیا ارزشمند داخل آن برایش سقف ساخته اند همچنین مستطیلی بودن حیاط دلیل دیگری است که بنای عجم تیمچه بوده است. چراکه سراها معمولا حیاط مربع داشته‌ اند و تیم و تیمچه برای مسقف شدن حیاطی آن مستطیل گونه داشته ‌اند تا به سادگی بتوانند بر روی ضلع کوتاه ‌تر، سقف را بنا کنند.

پس از آن برای مدتی بنای عجم تبدیل به محلی برای نگهداری اسب‌ های افرادی شد که به کاروانسرای شیخ خزعل، حاکم آن دوره می‌ آمدند. پس از فوت شیخ خزعل و با روی کار آمدن رضاشاه به تصاحب شخصی به نام حسن عجم، پدر ناصر عجم از نزدیکان شاه درآمد و به سرای عجم معروف شد. در تاریخ شفاهی خوزستان که داستان ‌ها و خاطرات عشایر این استان را در بر دارد و توسط قبایل این روایت می شود این بنا سرای السله نام گرفته است.

ویژگی های بنا

حیاط اصلی آن مانند سایر بناهای ایرانی با قرینه سازی و ایوان های در دورتادور ساخته شده است. دالان ورودی مطابق طرح اولیه بوده و پنجره ‌های طرفین دالان ورودی درست مثل طرح اولیه تکرار شده‌ اند. چراکه با توجه به ارتفاع دروازه نیاز به این همه پنجره نبود و هم اکنون نیز آنها را با آجر مسدود کرده ‌اند، بنابراین در گذشته  دور تا دور میانسرا نیز پنجره داشته است. با توجه به ویژگی جغرافیایی دیوارهای بنای عجم قطر بسیاری دارند تا بتوانند از برودت هوا جلوگیری کنند. در واقع با در نظر گرفتن نازک کاری ضخامت آن ها به ۷۵ سانتی متر می رسد که در تابستان موجب خنک تر ماندن و در زمستان گرم شدن می شود.

سرگذشت بنای عجم در سال های اخیر

همان طور که گفته شد بنای عجم در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید اما این اقدام برای حفاظت از آن کافی نبود. مالک آن به این بهانه که در هنگام ثبت ملی بنا از وی اجازه کسب نشده قصد خارج کردن آن از فهرست آثار ملی را داشت.

علی رغم این که بنای عجم متعلق به مردم بود مالک شخصی که اتفاقا بالکن مهدیان را نیز برای همیشه تخریب کرد آن را از فهرست آثار ملی خارج کرد. مالک این بنا در روز سیزدهم  فروردین ماه سال ۹۲ به دلیل خلوت بودن شهر توسط عده‌ای یکی از طاق‌ های سرای عجم را تخریب کرد. در ادامه در شهریور ماه ۹۲ نیز به قصد تخریب آمد اما با دخالت کسبه بازار و یگان حفاظت از فرهنگی خوزستان منصرف شد.

متاسفانه در نهایت قصر تاریخی السله یا بنای عجم در اهواز توسط مالک شخصی تخریب شد. در این اتفاق بخش ‌هایی از طاق‌ ها و ستون ‌های این اثر کاملا تخریب شد و می توان گفت دیگر اثری از شکوه روزهای درخشان آن نمانده است.