یزد معروف به شهر بادگیرها و دومین شهر تاریخی زنده در جهان است. این شهر با داشتن تاریخی غنی و پربار، فرهنگی کهن و طبیعت کویری منحصربه‌فرد و خارق‌العاده‌اش، سالانه هزاران‌هزار گردشگر از سراسر ایران و جهان برای بازدید از جاذبه‌هایش میزبانی می‌کند. شهر یزد پر از جاذبه‌های تاریخی و باستانی است که هرکدام به‌خودی‌خود به نحوی پرشکوه و بسیار حیرت‌انگیزند.
اکنون قصد داریم به معرفی موزه‌ای بسیار تماشایی موسوم و معروف به موزه آب یزد بپردازیم. این موزه از بهترین موزه‌ها با موضوع آب در ایران و جهان است و تاریخ چندهزارساله آب در ایران را به نمایش می‌گذارد. ازاین‌رو اگر عاشق موزه گردی و کسب اطلاعاتی مفید از گذشته کشور خود هستید، در این مطلب ما را همراهی کنید تا علاوه بر آشنایی کامل با این موزه بسیار جذاب در شهر یزد، تمامی اطلاعاتی که برای بازدید از آن را لازم دارید، در اختیار داشته باشید تا از گردش خود لذت کافی را ببرید.
موزه آب مهم‌ترین موزهٔ یزد است که مانند گنجینه‌ای باارزش در خانه تاریخی به نام کلاه‌دوزها می‌درخشد. این خانه تاریخی با معماری قدیمی و بسیار زیبایی که دارد، در خیابان قیام یزد، واقع در شمال میدان امیرچخماق، برای خواهان موزه گردی و مسافران و گردشگران شهر یزد خودنمایی می‌کند.
برای خرید بلیط هواپیما، رزرو هتل و خرید بلیط قطار به مقصد یزد به الی گشت مراجعه کنید
اطلاعاتی که با شناخت این موزه می‌توان به دست آورد
در این موزه با آثار و سازه‌های تاریخی آشنا می‌شوید که درگذشته از آن‌ها برای به‌دست‌آوردن آب استفاده می‌شد. چیزی که این موزه جذاب را از سایر موزه‌های آب در ایران و جهان متمایز کرده است یک‌رشته کاریز که قدمت آن به چند صدسال می‌رسد، از میان آن می‌گذرد. این کاریز مدتی آب آشامیدنی مردم منطقه را تأمین می‌کرد و برای مردم شهر یزد دارای ارزش و اهمیت بسیاری بود.
تاریخچه موزه آب یزد
موزه تاریخی آب یزد از سال ۱۲۲۶ هجری قمری بنا شده است و قدمت طولانی دارد. این بنا متعلق به شخصی به نام حاج سید علی‌اکبر کلاه‌دوز و خانواده وی بود. بعدها در سال ۱۳۷۹ هم‌زمان با برگزاری اولین همایش بین‌المللی کاریز، این ساختمان تاریخی به موزه‌ای تبدیل شد تا جلوه‌گر ارزش و اهمیت بسیار بالای آب در مناطق کویری باشد و عموم مردم هم بتوانند از آن بازدید کنند و اطلاعات خود را درباره این امر مهم بالا ببرند.
خانه کلاه‌دوزها
کی از ارزشمندترین و دیدنی‌ترین خانه‌های تاریخی یزد که دارای اهمیت بالا هم از نظر تاریخی هم از لحاظ اهمیت موضوع آب در یزد است، خانه کلاه‌دوزها را می‌توان به مشتاقان تاریخ و آب معرفی کرد. ساخت این بنای زیبا و پرافتخار برای ایران در سال ۱۲۲۶ به درخواست مرحوم حاج سید علی‌اکبر کلاه‌دوز که از تاجران سرشناس عصر قاجار در مرکز ایران بود، آغاز شد. ساخت این بنا حدود ۳ سال به طول انجامید و در سال ۱۲۶۹ پایان یافت. خانه تاریخی کلاه‌دوزها هم‌اکنون جزو دارایی‌های شرکت آب منطقه‌ای یزد است و به آن عنوان موزه آب یزد داده شده. بازدید از این خانه تاریخی و موزه دیدنی آن برای عموم مردم امکان‌پذیر است.
بخش‌های مختلف خانه کلاه‌دوزها
مساحت خانه کلاه‌دوزها بیش از ۷۲۰ مترمربع است. این خانه ۵ طبقه یا به‌اصطلاح ۵ سطح دارد که در ادامه راجع‌به هریک از آن‌ها و کارایی آن‌ها توضیح می‌دهیم.
سطح اول، طبقه منفی ۳ در این خانه
سطح اول پایین‌ترین طبقه خانه قرار گرفته است. از این طبقه انشعاب دو کاریز رحیم‌آباد و زارچ می‌گذرد. جالب است بدانید که قنات بزرگ و قدیمی زارچ ۷۵ کیلومتر طول و قدمتی ۲ هزارساله دارد و هنوز هم فعال است و چشم بینندگان خود را خیره می‌کند.
سطح دوم، طبقه منفی ۲ خانه کلاه‌دوزها
سطح دوم خانه کلاه‌دوزها در عمق ۱۰ متری از سطح زمین قرار دارد که از آن به‌عنوان پایاب و انباری خانه استفاده می‌کردند. پایاب به محلی می‌گویند که آب قنات در آنجا به سطح زمین می‌رسد. پایاب این خانه تاریخی و زیبا فضایی هفت‌ضلعی دارد و در مرکز آن حوضی آبی‌رنگ قرار گرفته است که آب کاریز از آن می‌گذرد. درگذشته، ساکنان این خانه، در این محل، ظرف‌ها و لباس‌ها خود را می‌شستند و برای آن‌ها بسیار کارایی داشته است.
دانستن این موضوع برای شما جالب است که بدانید دمای هوا در این سطح در تمام طول سال ثابت می‌ماند و هوایی خنک دارد! به همین دلیل درگذشته از این محل برای نگهداری خوراکی‌ها استفاده می‌شد. نگهداری غذاها و خوراکی‌ها در این محل روش خاصی داشت که برای مردمان امروز بسیار جالب است. به این صورت که مواد خوراکی را روی صفحه‌ای چوبی قرار می‌دادند و سپس آن را از سقف آویزان می‌کردند. علت اصلی خنک بودن هوا در این سطح، آب قنات بود که از آنجا گذر می‌کرد.
بااینکه امروزه آب قنات در این طبقه جریان ندارد، بازهم دمای این طبقه کمتر از دمای محیط بیرون از آن است و همچنان توانسته است کاربری خود را به‌عنوان یخچال طبیعی خانه حفظ کند.
سطح سوم خانه و زیرزمین که محل سکونت ساکنان در تابستان بود
در سطح سوم خانه کلاه‌دوزها، زیرزمین این خانه قرار دارد. در چهار طرف حیاط، درست زیر اتاق‌هایی که در طبقه همکف ساخته شده است، زیرزمین‌هایی که اتاق‌ها و دالان‌های متعدد دارد، وجود دارند. ساکنان این خانه در اغلب روزهای فصل گرم تابستان، به دلیل دمای پایین‌تر آن نسبت به طبقات بالا در این طبقه سکونت داشتند. دانستن این موضوع که بدانید هر اتاق در زیرزمین، به شخص خاصی تعلق داشت و ساکنان خانه هرکدام مانند طبقه بالاتر این خانه، اتاق شخصی خود را داشتند شاید برای شما جالب باشد.
سطح چهارم طبقه همکف است که محل سکونت اصلی ساکنان در این خانهٔ زیبا است
سطح چهارم موزه آب یزد کنونی، طبقه همکف خانه کلاه‌دوزها بوده است که شامل بخش‌های مختلفی بوده است از جمله اتاق ارسی، اتاق پنج‌دری، اتاق دالان، اتاق بادگیر، تالار و بسیاری دیگر است. این بخش محل سکونت اصلی ساکنان خانه تاریخی کلاه‌دوزها بوده است و ساکنان در اکثر فصول سال بیشتر وقت خود را در این طبقه می‌گذراندند. درگذشته، حاج سید علی‌اکبر کلاه‌دوز به همراه همسر، فرزندان، عروس‌ها و خدمتکارانش همگی در این محل زندگی می‌کردند. در ادامه راجع‌به اتاق‌های سطح چهارم این خانه بیشتر صحبت می‌کنیم و توضیحاتی که برای شما جالب به شمار می‌رود بیان می‌کنیم.
اتاق ارسی در سطح چهارم خانه تاریخی کلاه‌دوزها
به اتاقی که پنجره‌های آن به شکل ارسی بود و از پایین‌به‌بالا باز می‌شدند، اتاق ارسی گفته می‌شد. به هنگام عروسی یکی از فرزندان از این اتاق به‌عنوان حجله‌خانه و همچنین از آن به‌عنوان مهمان‌خانه استفاده می‌شد. در زیر اتاق ارسی، اتاقی دیگر در طبقه زیرزمین وجود دارد که درگذشته کاربری آن نگهداری خمره‌ها، شیشه‌های ترشی و سرکه بود.
اتاق پنج‌دری در طبقه همکف
اتاق پنج‌دری موزه آب یزد، محل سکونت خدمه این خانه و خیاط‌خانه آن‌ها بود. در سطح سوم این خانه، طبقه زیرزمین، درست در زیر اتاق پنج‌دری، اتاق بزرگی وجود داشت که در روزهای گرم سال از آن به‌عنوان غذاخوری اهل خانه استفاده می‌شد.
اتاق دالان در سطح اصلی خانه کلاه‌دوزها
دقیقاً در کنار اتاق پنج‌دری، اتاقی بزرگ با تزییناتی بسیار چشمگیر و زیبا وجود دارد که درگذشته اتاق شخصی و محل سکونت حاج سید علی‌اکبر کلاه‌دوز بوده است و دلیل این همه زیبایی در این اتاق هم همین است. پس از مرگ او، اتاق دالان به همسرش تعلق گرفت و او صاحب این اتاق مجلل شد.
اتاق بادگیر در سطح چهارم خانه کلاه‌دوزها
در سمت دیگر اتاق پنج‌دری، اتاق دیگری به چشم می‌خورد که درگذشته بادگیر داشته است و به همین دلیل به آن عنوان اتاق بادگیر داده شده است. این اتاق محل سکونت دختر آقای کلاه‌دوز بود.
تالارخانه کلاه‌دوز در طبقه همکف این خانه
تالار این خانه محیطی بسیار بزرگ است که دارای سقفی بلند و قوسی شکل است. در گویش زیبای یزدی نام این محل خنک جای است. به معنی جایی خنک برای استراحت و گذراندن روزهای گرم در فصل تابستان.
نکته: هریک از این اتاق‌ها، دارای یک انباری است. همچنین در تمام اتاق‌های این خانه، فضای کوچکی معروف به بالاخانه وجود دارد که اشیای ارزشمند را در آن قرار می‌دادند و جز ویژگی بی‌نظیر این خانه معروف و محبوب در یزد به شمار می‌رود.
سطح پنجم خانه کلاه‌دوزها پشت‌بام خانه معروف به چاه خانه
سطح پنجم موزه آب یزد کنونی، پشت‌بام خانه کلاه‌دوزها بوده است. این بخش معروف به چاه خانه است؛ چون این طبقه محل قرارگیری چاه و چرخ چاه است. درگذشته از طریق این چاه و چرخ چاه آب چاه‌های چهل گز را برای آشامیدن، شست‌وشو، مصارف بهداشتی و بسیاری دیگر از مصارف استفاده می‌کردند.
برای شما جالب است که بدانید در آن زمان، دو نفر وظیفه داشتند که از قناتی معروف به نام قنات رحیم‌آباد آب برداشت کنند، آب را بالا بکشند و سپس در منبعی بریزند تا اعضای خانه در طبقه همکف به آن برای استفاده دسترسی آسان داشته باشند.
چنین سیستمی شباهت بسیار زیادی به دستگاه لوله‌کشی آب در زمان حال حاضر دارد، با این تفاوت که خانه کلاه‌دوزها حدود ۱۵۰ سال پیش از چنین سیستمی برخوردار بوده است و از آن برای رفاه حال ساکنین خود استفاده می‌کرد!
در موزه تاریخی آب در شهر زیبای یزد بیش از ۲۰۰ شیء تاریخی مختلف که موضوع آن آب است برای بینندگان این موزه به‌نمایش‌درآمده است. در ادامه دربارهٔ این آثار و اشیا توضیح داده‌ایم.
ابزاری مخصوص که برای حفر قنات استفاده می‌شود
همان‌طور که می‌دانید قنات‌ها مهم‌ترین سازه‌های تاریخی ایرانیان است که در سطح جهانی از آن یاد و تحسین می‌شوند.
دانستن این موضوع جالب است بدانید که نام قنات ایرانی در فهرست آثار یونسکو هم نمایان است و می‌درخشد. موزه آب یزد هم لوازم و ابزار مختلفی برای حفر قنات‌ها، کلنگ‌های ویژه برای کندن کاریز، چرخ چاه، لباس مقنی، ابزار و ادوات اندازه‌گیری حجم آب، وسایل تأمین روشنایی در زمان کندن قنات و بسیاری دیگر از این ابزار به‌نمایش‌درآمده است. فرشینه‌ای وجود دارد که به‌خوبی نشان می‌دهد گردش آب در قنات‌ها چگونه است. در این موزه مجسمه‌هایی هم وجود دارند که نشان‌دهنده افرادی مختلف در حال انجام کارهای مربوط به مسئولیت خود در قنات هستند.
از جمله این مجسمه‌ها به مجسمه مقنی‌ها (افرادی که کارشان حفر قنات بود) می‌توان اشاره کرد. نکته قابل‌توجه که برای بیننده‌های این موزه جلب‌توجه می‌کند در خصوص این افراد این است که لباس کار آن‌ها به رنگ سفید بوده است. علت رنگ سفید پوشش آن‌ها این بوده که در محیط تاریک و بزرگ قنات‌ها، به‌خوبی پیدا باشند و بتوانند همدیگر را تشخیص دهند. برخی لباس کار مقنی‌ها را به کفن تشبیه می‌کردند، دلیل این شباهت آن است که هر لحظه احتمال ریزش در هنگام حفر جانشان را تهدید می‌کرد. از دیگر آثار مهمی که در این موزه به چشم می‌خورد چرخ چاه است، این وسیله از مهم‌ترین ابزار برای حفر چاه به شمار می‌رفت. در کنار چرخ چاه هم مجسمه چاه‌کنی به چشم می‌خورد تا به این موزه رنگ و بوی حقیقی ببخشد.
وسیله‌های مربوط به تقسیم آب
آثار دیگری که در موزه آب یزد موجود است می‌توان به اسناد و مدارک خریدوفروش آب و وقف‌نامه‌های قدیمی از زمان خانهٔ کلاه‌دوزها مربوط به آب اشاره کرد. کتابچه میراب‌ها و اسناد توزیع آب از خاص‌ترین و جالب‌توجه‌ترین آثار موجود در این بخش به شمار می‌آید. میراب در معنای لغت یعنی رئیس یا امیر آب. به شخصی که درگذشته توزیع‌کننده آب قنات میان افراد مختلف بود، میراب می‌گفتند. درگذشته میراب‌ها با استفاده از ابزاری به نام ساعت آبی، زمان تحویل آب به هر شخص را محاسبه می‌کردند. جالب است بدانید که در این موزه نخستین ساعت آبی دنیا که قدمتی بالغ‌بر ۷۰۰ سال را دارد، نگهداری می‌شود. این ساعت آبی جزو ارزشمندترین آثار موجود در موزه آب یزد است.
از دیگر اسناد موجود در این موزه می‌توان به اسناد ازدواجی اشاره کرد که در آن‌ها آب را به‌عنوان مهریه تعیین کرده‌اند، چون در آن زمان، آب مانند طلا ارزشمند بود! همچنین در این موزه اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهند برخی خیرین مقداری از سهم آب را به زنان بی‌سرپرست و یتیمان بخشیده‌اند.
ظروف و وسایل تاریخی
ازآنجایی‌که درگذشته از لوله‌کشی آب خبری نبود، مردم مجبور می‌شدند که آب را برای مصارف مختلف خود از منبع اصلی آب به محل استفاده خود انتقال دهند. همچنین درگذشته در اکثر خانه‌ها، جایی مخصوص برای نگهداری از آب وجود داشت.
در موزه آب یزد بسیاری از ظروف و وسایل تاریخی که از آن‌ها برای نگهداری، حمل آب و کاربردهای مشابه استفاده می‌شد، نگهداری می‌شوند که برای بازدیدکنندگان این موزه می‌تواند جذاب باشد. از جمله این ظروف، ابزار و وسایل انواع شیرهای برداشت آب از آب‌انبارها، ظرف‌های سفالی و شیشه‌ای مخصوص حمل و نگهداری آب، یک‌رشته مشک سقایی و بسیاری دیگر می‌توان اشاره کرد. در این موزه همچنین مشربه‌ای چندهزارساله وجود دارد که نام آن در کتاب‌های تاریخی بسیار قدیمی هم به چشم می‌خورد.
از دیگر آثار ارزشمند موجود در این موزه می‌توان به ظرف شیشه‌ای اشاره کرد که دارای لوله‌های جانبی است. این ظرف شیشه‌ای به‌صورت دوجداره است و در گذشته‌های دور از این ظرف برای خنک‌کردن و تصفیه آب استفاده می‌شد؛ به این صورت که مقداری آب داخل آن می‌ریختند و بالای آن برف می‌گذاشتند. به‌تدریج برف‌ها آب می‌شدند و در نهایت آبی خنک، تازه و عاری از آلودگی از لوله‌های جانبی ظرف برای استفاده خارج می‌شد.
جاذبه‌هایی که نزدیک به موزه آب یزد
در اطراف موزه آب یزد برای گردشگری و لذت‌بردن از شهر تاریخی یزد مکان‌های دیگری هم وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به میدان امیرچخماق، امامزاده شازده فاضل، بازار خان یزد، بازارچه پنجه علی، برج ساعت مسجد جامع کبیر یزد، خانه تاریخی هاشم‌آباد و بسیاری از مکان‌های دیگر در این شهر اشاره کرد.
راه دسترسی به موزه آب یزد
آدرس: استان یزد، شهر یزد، خیابان امام، شمال میدان امیرچخماق، خیابان قیام
برای دسترسی به موزه آب یزد از اتوبوس های خط پایانه دروازه‌قرآن-پایانه شهدای محراب به سمت این جاذبهٔ دیدنی می‌توانید استفاده کنید. همچنین یک راه دیگری که وجود دارد این است که از اتوبوس های خط چهارراه بعثت-راه‌آهن استفاده کنید و در چهارراه شهدا پیاده شوید و با کمی پیاده‌روی به این موزه می‌توانید به این موزه برسید.
زمان بازدید: از ساعت ۰۸:۰۰ تا ۱۹:۰۰ (موزه از ۱۴:۳۰ تا ۱۵:۳۰ تعطیل است)
مطالب مرتبط: هیاهوی مردگان را در برج خاموشان یزد بشنوید! قلعه مهرپادین در مهریز، بنایی از قرن هشتم که در حال ویرانیست روستای سریزد با قدمتی از دوره سلجوقیان