سد شاه عباسی در طبس، نمونه ای بی نظیر از معماری ایرانی
معرفی سد شاه عباسی در طبس
طبس یکی از شهرهای قدیمی و زیبای ایران است که با توجه به جاذبه های تاریخی و طبیعی که دارد یکی از بهترین مقاصد برای گردشگری در استان خراسان جنوبی به شمار می رود. جالب است بدانید که این شهر پهناور قدمتش به دوره هخامنشیان باز می گردد و با توجه به سندات موجو نشان می دهد که در دوره های پیش از اسلام و دوره ساسانی هم این شهر وجود دارد است. نکته جالبی که درباره شهر طبس باید بدانید این است که طبس در گذشته شهری در استان خراسان بوده که در سال ۱۳۸۰ در برخی از تقسیمات که انجام شده آن را به استان یزد سپرده اند اما مجددا در سال ۱۳۹۱ این شهر به خراسان جنوبی باز گردانیده شده است. جاذبه های دیدنی و جذابی در این شهر وجود دارد که یکی از آن ها سد شاه عباسی در طبس است که می خواهیم در این مطلب از مجله ی گردشگری الی گشت درباره آن صحبت کنیم. این سد یکی از نمونه عالی از خلاقیت ایرانی های در زمان هایی که امکانات و تجهیزات حال حاضر نبود نیز می باشد. در ادامه با همراه باشید تا بیشتر درباره این جاذبه ی دیدنی و جذاب خدمتتان اطلاعات را بدهیم.
مطالب مرتبط: آشنایی با محله های قدیمی یزد زیارتگاه چک چک جاذبه ی مذهبی اردکان، نگین کویری ایران روستای قطرم، ماسوله ای ۵۰۰۰ ساله در بافق یزد
سد شاه عباسی در طبس همانطور که در بالا اشاره کردیم به آن یک نمونه بی نظیر و خلاق از ایرانی های در صدها سال پیش بوده که در حال حاضر به عنوان یک جاذبه ی جذاب و دیدنی برای گردشگران و این خطه تاریخی به شمار می رود. سد شاه عباسی در طبس یا طاق عباسی در شهرستان طبس واقع است و از جمله آثار تاریخی آن محسوب می شود. نکته جالبی که در مورد این سد شاه عباسی در طبس وجود دارد این که چندین عنوان “ترین” را برای خودش کسب کرده که آن شامل قدیمی ترین و بزرگترین سد قوسی جهان می باشد، که به غیر از این موارد به مدت ۵۵۰ سال توانسته بود عنوان بلندترین سد در جهان را برای خودش کسب بنماید. اما برتر بودن سد شاه عباسی در طبس به این جا ختم نمی شود چرا که همچنان هیچ سدی نتوانسته تاکنون عنوان نازکترین سد به خاطر عرض تاج یک متری‌اش را برای خودش کسب کند. این سد حدود ۶۰ متر ارتفاع دارد و طول آن۲۵ متر می باشد. این سد در واقع یکی از بی نظیرترین بناهایی است که نشان دهنده خلاقیت و دوراندیشی ایرانی ها در زمان های دور بوده است.
موقعیت جغرافیایی سد شاه عباسی در طبس
به منظور بازدید از سد شاه عباسی در طبس، باید به شهر طبس سفر می کند؛ برای این منظور ابتدا باید به روستای ۷۰۰ ساله ی خرو و در فاصله ی ۲۷ کیلومتری شهر طبس جایی در نزدیکی چشمه آبگرم مرتضی علی سفر کنید. بالاتر از چشمه آبگرم مرتضی، دره تنگی وجود دارد که در آن طاق شاه عباسی بنا شده است. قدمت این طاق را به دوره صفویه نسبت می دهند و معتقدند که سنگ نگاره های بز کوهی که بر آن حک شده اند، نمادی از درخواست فراوانی آب، زایندگی و فراوانی نعمت است. عده ای هم این بزها را نمادی از فرشتگانی می دانند که برای نگهبانی آب، افزایش و فراوانی نعمت بر دیواره های طاق دعا می‌کنند.
نحوه عملکرد سد شاه عباسی در طبس
در دره های تنگ شهر طبس ایرانیان در زمان های دور سدها را بر روی طاق های آجری احداث کردند و بدین ترتیب نیاز به انحرافاتی در زمان احداث مرتفع داشتند. این روش خلاقانه با کارکرد کاهش بیشینه سیلاب در سد شاه عباسی در طبس ترکیب شده است. سیلاب‌ها با دوره بازگشت ۱۰ سال از زیر طاق به صورت آزادانه عبور می‌کنند. در سیلاب‌های بزرگ‌تر، مقداری از حجم سیلاب در پشت سد ذخیره می‌شود، به این ترتیب طی صدها سال، سد عباسی، شهر طبس را در مقابل سیلاب‌های رودخانه نهرین حفاظت کرده است.
دقت و خلاقیت ایرانیان در آن زمان برای ساخت سد شاه عباسی در طبس به اندازه بوده است که با توجه به موقعیت خروجی سد، هیچ رسوبی در پشت سد ذخیره نمی گردد. با این شرایط ما می توانیم انتظار این را داشته باشیم این سازه ی بی نظیر تا هزاران سال بعد بدون آن که نیازی به تعمیر و نگهداری داشته باشید به کار خود ادامه دهد. نکته مهم آن است که اگر امروز بر اساس آخرین دستاوردهای مهندسی سد و سیلاب، سدی برای کنترل سیلاب رودخانه نهرین احداث شود، مشخصات آن بسیار به سد عباسی نزدیک خواهد بود.
معماری سد شاه عباسی در طبس
در بخش های پایینی سد شاه عباسی در طبس طاق بندهایی آجری وجود دارد که پاکار آن بر روی کوه های سنگی در دو طرف رودخانه قرار دارند و بلندازی طاق تاری زیر تیزه های آن ۱۷ متر و بلندای آن ۳۰ متر نیز احتمال داده می شود که باشد. این طاق قدیمی ترین بخش بناست که دو قسمتی بودن بنا از نظر زمان ایجاد آن به خصوص از طرف پشت طاق بند به خوبی قابل مشاهده است. نکته ای که قابل توجه است چگونگی قرار گرفتن آجرهای این سد است که به پهنای معینی محدود نشده است بلکه به صورت شعاعی تا بدنه کوه ادامه یافته و طاقی با مقاومت بسیار زیاد به وجود آورده است و قسمت بالای بند هم که با قلوه سنگ ساخته شده، سومین مرحله مرمت یا ایجاد بند است. در بالای بند حالت قوسی شکل سد بیشتر است تا بتواند در پهنای بیشتری دهانه ی دره را در برابر فشارهای سیلاب ها و به طور کلی آب مقاوم نماید. این نکته یکی از راه حل های بسیار قابل توجه است که معماران ایرانی با توجه به هوش و درایت ویژه ای که برای ساخت سد شاه عباسی در طبس در نظر داشتند نیز آن را رعایت کرده اند با توجه به شواهدی که وجود دارد احتمالا بازسازی های آخر به دستور شاه عباس انجام شده است.
در کنار این سد نقش چند بز روی سنگ حک شده است. این سنگ‌نگاره‌ها نمادی از درخواست فراوانی آب، زایندگی و فراوانی نعمت است و عده‌ای هم این بزها را نمادی از فرشتگانی می‌دانند که برای نگهبانی آب، افزایش و فراوانی نعمت بر دیواره‌های طاق دعا می‌کنند. قدمت این سنگ‌نگاره‌ها مشخص نیست، ولی کارشناسان قدمت آن را بیش از ۷۰۰۰ سال می‌دانند.
چشمه آبگرم مرتضی علی طبس
خوب پس از اینکه به بازدید از سد شاه عباسی در طبس رفتید حیف است که به سمت چشمه آبگر مرتضی علی سری نزنید. این چشمه به دو بخش سرد و گرم تقسیم می شود و شما با قدم زدن آن احساسی بی نظیر را تجربه خواهید کرد. علت این پدیده ی جالب طبیعی این است که آب گرم چشمه مرتضی علی از دیواره های سمت راست به داخل رودخانه می ریزد و همین موضوع سبب اختلاف دمای ۱۰ درجه ای در این چشمه می شود. غلظت بیشتر آب گرم و تفاوت ساختاری آن با آب سرد جاری در کف رودخانه باعث می‌شود این آب‌ها تا مسافت حدود سیصد متری بستر رودخانه هم پیش بروند، در حالی که به طور کامل با هم مخلوط نشده اند و در بستر رودخانه قابل تفکیک می باشند، از همین رو مشاهده خواهید کرد که در یک طرف رودخانه آب سرد و در طرف دیگر آب گرم جریان دارد.
برای اینکه به چشمه آبگرم مرتضی علی برسید می بایست از شهر طبس بگذرید و پس از اینکه ۵ کیلومتر را با پای پیاده طی کردید می توانید به این چشمه برسید که واقعا ارزش این همه طی کردن مسافت را دارد. در طول راه، دیواره‌های بلند دره مانندی در دو طرف همراهی‌تان می‌کنند که روی آنها حفره‌های کوچک و بزرگ با نظم خاصی قرار گرفته‌اند. بعضی از این حفره‌ها، چشمه‌های جوشان آب هستند که بزرگ ترین‌شان به حمام مرتضی علی معروف شده است.
بناهای شاه عباسی به همین دو مورد در شهرستان طبس در خراسان جنوبی قرار دارند نیز ختم نمی شود بلکه در دیگر شهرهای ایران مثل یزد می توانید دنبال بناهای به جا مانده از آن دوره باشید. به طور مثال کاروانسرای شاه عباسی که در شهر میبد قرار دارد نیز یکی از آثار به جا مانده از شاه عباس می باشد. معماری کاروانسرای شاه عباسی در میبد با شیوه معروف چهار ایوانی و با آجر ساخته شده است. ساختمان کاروانسرا شامل ساباط، ایوان های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوضخانه و مهتابی و چهار هشتی زیبا و فضاهای سرپوشیده شرقی وغربی و ۱۰۰ ایوان و اتاق و اجاق برای استفاده کاروانیان بوده است. کاروانسرای شاه عباسی از جمله کاروانسراهای بین راهی عصر صفویه به شمار می آید و از لحاظ فضایی، سبک معماری و موقعیت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همچنین یک باغ هم به نام شاه عباسی در بخش مرکزی یزد در شهر شاهدیه وجود دارد که در سال ۱۳۸۶ به ثبت ملی رسیده است و مربوط به دوره قاجاریه می شود.
