شهر بلقیس اسفراین، میراث تاریخی خشتی و گلی

شهر بلقیس اسفراین

در فاصله ۳ کیلومتری جنوب غربی شهر اسفراین در استان خراسان شمالی اثری باستانی قرار دارد که اعراب بواسطه طبیعت زیبایش به آن بلقیس می‌گفتند و یکی از یادگارهای ارزشمند تاریخی کشورمان است. شهر بلقیس بنایی خشتی و گلی است که از جمله بزرگترین بناهای خشتی ایران محسوب می شود. وسعت این بازمانده تاریخی بیش از ۱۸۰ هکتار است و مجموعه ای شامل بقایای بازمانده از ارگ و خندق اطرافش، برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه ‌های منار تپه، یخدانها، کوره سفالگری، بازار، آب‌انبار، کاروانسرا و گورستانی بزرگ ‌است. آنچه که از این میراث تاریخی باقی مانده و در حقیقت برجسته‌ ترین و تا حدی سالم ترین قسمت است ارگ این اثر است. این ارگ ۲۹ برج داشته که ارتفاع آن حدود ۱۱ متر است و از بزرگترین قلعه‌ های باستانی ایران محسوب می شود. در ایرانگردی امروز با الی گشت به اسفراین سفر می کنیم و در شهر بلقیس اسفراین با آثار بازمانده از این شهر باستانی آشنا می شویم.

پیشینه شهر بلقیس اسفراین

مطالب مرتبط:
قلعه کوه قائن، قلعه ای به بلندای تاریخ
قلعه بیرجند، قلعه ای که نگهبان واقعی شهر بود!

با گسترش کاوش ها و مطالعات باستان شناسی بر روی این منطقه دستیابی به سیر تاریخی و فرآیندهای فرهنگی شهر بلقیس اسفراین بیشتر مورد بررسی محققان قرار گرفته، از جمله در نیمه اول قرن بیستم اولین باستان شناسی که این شهر را مورد بازدید قرار داد اشمیت بود. این باستانشناس در نوشته های خود توصیفاتی از این منطقه تاریخی دارد.

تاریخ نگاران و محققان براین باورند که شهر بلقیس در دشت اسفراین ویرانه های شهر قرون وسطایی اسفراین است که در گذشته مهرجان نام داشته، شهری بسیار آباد بوده با جمعیتی زیاد و اقتصاد پر رونقی داشته است اما در گذر تاریخ رونق و اعتبار خود را از دست داده و به شهری مرده تبدیل شده است. در حدود ۴۴ سال پیش با انتشار اخبار کاوش های غیر مجاز و ناشیانه که آسیب جدی به آثار تاریخی را به دنبال داشت یک هیات از باستان شناسان تحت نظر سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی در محل خرابه شهر بلقیس اسفراین شروع به گمانه ‌زنی برای تعیین محدوده محوطه اصلی این شهر و مسیر عبور لوله‌ های آبرسانی کردند. در نتیجه این اقدامات محدوده شهر باستانی بلقیس مشخص و علامت گذاری شد.

در سال های اخیر این بازمانده تاریخی به عنوان پایگاه میراث فرهنگی تصویب شد و کاوش ها و گمانه‌ زنی‌ ها ادامه یافت. طی این کاوش ها به سازه خشتی شهر باستانی اسفراین یا ارگ که یک سازه بسیار بزرگ بوده دست یافتند. پژوهشگران معتقدند که این سازه احتمالا به قرن های ششم و هفتم و قبل از حمله مغولان تعلق داشته که بارها در دوره‌ سربداران و صفویه مرمت و بازسازی شده است.

عمده فعالیت باستان شناسان با هدف شناسایی فضاها و کارکرد بناها در تپه منار بود. اما پژوهشگران تاریخ این منطقه را فراتر از قرن های یاد شده می دانند و جغرافی دانان و تاریخ نگاران اسلامی بنیان گذار شهر بلقیس اسفراین را اسفندیار پسر گشتاسب می دانند. نویسنده تاریخ نیشابور در کتابش به کواذ یا قباد ساسانی اشاره کرده که این پادشاه علاقه زیادی به این شهر داشته و قباد به شهر بلقیس اسفراین، مهرجان می گفت.

بیهقی مورخ نامی، در اثرش اسفراین را اسپرآئین آورده و معتقد است این واژه مرکب از اسپر به معنی سپر و آئین به معنی راه و روش است. همچنین اسم این شهر به صورت‌های سبراین ، سفراین، اسپراین، اسپرایین و اسفرائین در تواریخ و کتاب های جغرافیایی گوناگون آمده است. طبق آنچه که در متون تاریخی ثبت شده شهر بلقیس اسفراین در دوره ساسانیان از شهرهای تابع نیشابور بوده و شهری مهم محسوب می شد

ویژگی های شهر بلقیس اسفراین

این مجموعه تاریخی در خراسان شمالی در حاشیه جاده ابریشم قرار گرفته و همان طور که گفته شد شامل شارستان که بخش عمومی شهر بوده، ارگ تاریخی بلقیس، خندق، کوره سفالگری، کاروانسرا، برج و بارو، بازار، گورستان، یخدان تپه منار، مقبره شیخ آذری و آب انبار بوده است. مسجد جامع شهر بلقیس اسفراین روی ویرانه های منار تپه بنا شده بوده است. آنچه که امروزه از این مجموعه باقی مانده ارگ آن است.

قلعه ای دارای ۲۹ برج به صورت سازه بزرگ خشتی و چینه ای است. یکی از تاکتیک های نظامی ایرانیان در گذشته حفر خندق بوده که در این مجموعه نیز برای دفاع از قلعه خندقی بزرگ در گرداگرد ایجاد شده بود. طبق نظر محققان این قلعه در سال ۳۱ هجری بدست مسلمانان فتح شد و در دوره صفویه و حکومت نادر، افغان ها به این قلعه یورش برده و آن را ویران کردند. این بزرگترین تخریب و ویرانی قلعه بوده و بعد از این واقعه رونق گذشته خود را بدست نیاورد.

اما شارستان یا قسمت عمومی شهر بلقیس اسفراین که در حقیقت این شارستان از محله های گوناگون شهر بوجود می آمد با یک دیواری خشتی محصور بود. اینجا بخش عمومی شهر بود و شامل بخش هایی مثل بازار، قبرستان، تپه منار و محوطه کارگاه های صنعتی و کارگران و بخش های دیگر بود. به نظر می رسد که تپه منار مهمترین بخش عمومی شهر بلقیس اسفراین بوده که همان مسجد شهر است و در منابع به آن اشاره شده است.

در قسمت جنوبی شارستان یک سازه آجری با سردر و پله کشف شده که کارشناسان باستان شناس آن را آب انبار شهر می دانند. این سازه دارای مخزن اصلی بزرگ و دایره ای شکل است که از آجر و شفته و آهک است. کوره سفالگری شهر بلقیس اسفراین قدمتش به قرن ششم هجری قمری می رسد و این کوره دارای آتشدانی در قسمت پایین کوره، طاقچه ها و گنبد است.

مقبره یکی از شعرای قرن هشتم هجری به نام شیخ فخرالدین حمزه طوسی اسفراینی معروف به شیخ آذری هم از دیگر آثار این مجموعه است. بنای بقعه شامل دو بخش است که یکی به سمت جنوب و به عنوان نمازخانه است و دیگری در شمال و بخش اصلی و مدفن و آرامگاه این شاعر است. قطعه‌های گچ ‌بری های کشف شده از منار تپه در بخش شارستان است و قطعات کاشی کشف شده بیانگر رواج هنر کاشی کاری در شهر بلقیس اسفراین است.

مسیر دسترسی شهر بلقیس اسفراین

بهترین زمان برای بازدید از این یادگار تاریخی و سفر به شهر اسفراین فصل بهار تا نیمه پاییز است. بنابراین باید به خراسان شمالی، و شهرستان اسفراین سفر کرد. اگر با خودروی شخصی از تهران به سمت شهر بلقیس اسفراین حرکت کنید بعد از طی تقریبا ۷۷۰ کیلومتر و گذر از سمنان، دامغان، شاهرود و سبزوار سرانجام به اسفراین می ‌رسید. اما اگر تمایل دارید با اتوبوس‌ به اسفراین بروید از پایانه جنوب تهران می توانید با اتوبوس سبزوار به این شهر رفته و بعد به راحتی به اسفراین برسید. راه سوم هم سفر باهواپیما است و پروازهایی که از تهران به سمت سبزوار انجام می‌شود یکی دیگر از گزینه ها و مسیرهای دسترسی است.