قسطنطنیه، شهری که روزگاری پایتخت باشکوه امپراتوری روم شرقی و سپس عثمانی بود، امروز با نام استانبول شناخته می‌شود؛ جایی که تاریخ در هر گوشه‌اش نفس می‌کشد. این شهر که بر کرانه‌های تنگه بسفر واقع شده است، قرن‌ها قلب تپنده تمدن‌های بزرگ بوده و ردپای آن دوران را می‌توان در بناهای تاریخی، خیابان‌های سنگفرش شده و معماری‌های چشمگیرش دید. از دیوارهای مستحکم تئودوسیوس تا کاخ‌های پررمزوراز، قسطنطنیه داستانی پر از جذابیت دارد که هر گردشگر مشتاقی را به کشف وا می‌دارد. اگر می‌خواهید بدانید این شهر افسانه‌ای امروز چه شکلی است و چگونه می‌توانید تاریخ زنده آن را از نزدیک لمس کنید، الی گشت همراه شماست.
تاریخچه قسطنطنیه
قسطنطنیه، شهری که روزگاری به افتخار کنستانتین بزرگ، امپراتور روم، «کنستانتینوپل» نام گرفت، نه‌تنها پایتخت امپراتوری روم شرقی شد، بلکه برای قرن‌ها مرکز قدرت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان باستان بود. این شهر که در سال ۳۳۰ میلادی توسط کنستانتین کبیر به عنوان «رم جدید» تأسیس شد، نه فقط پایتخت سیاسی بلکه نماد پیوند بین شرق و غرب بود. انتخاب این مکان تصادفی نبود، موقعیت استراتژیک بین دریای مرمره و شاخ طلایی، آن را به قلب تجارت جهانی تبدیل کرده بود، طوری که تا قرن یازدهم، ثروتمندترین شهر اروپا محسوب می‌شد.
کنستانتین، اولین امپراتور مسیحی روم، با ساخت کلیساهای عظیم، کاخ‌های مجلل و میدان‌های عمومی، شکوه و عظمت بی‌نظیری به شهر بخشید. دیوارهای عظیم تئودوسی که هنوز بقایای آن در محله فاتح دیده می‌شود، از شهر در برابر حمله‌های متعدد محافظت می‌کرد. این سازه‌ها چنان مستحکم بودند که قسطنطنیه را برای ۱۱۲۳ سال تسخیر ناپذیر نگه داشتند، تا اینکه در سال ۱۴۵۳، سلطان محمد فاتح با توپ‌های غول‌پیکرش دیوارها را در هم شکست.
پس از فتح عثمانی، نام شهر به اسلامبول (شهر اسلام) تغییر یافت، اما میراث قسطنطنیه هرگز از بین نرفت و بعدها نام آن به استانبول تغییر یافت. امروز وقتی در سلطان احمد قدم می‌زنید، ایا صوفیه با ترکیبی از نمادهای مسیحی و اسلامی، سیسترن باسیلیکا با ستون‌های مرمرینش، و مسجد فاتح بر ویرانه‌های کلیسای حواریون، داستان این شهر دو وجهی را روایت می‌کنند. حتی در بازار ادویه، همان مسیری را طی می‌کنید که تجار ونیزی قرون وسطی برای خرید ابریشم و ادویه‌جات می‌پیمودند.
کنستانتین برای جذب جمعیت، نه فقط جیره غذایی رایگان می‌داد، بلکه مجسمه‌های با ارزشی مانند تندیس اسکندر مقدونی را از سراسر امپراتوری به خیابان‌های شهر آورد. این سیاست هوشمندانه باعث شد قسطنطنیه به سرعت به مرکز فرهنگی جهان تبدیل شود.
قسطنطنیه کجاست؟
در منطقه‌ای که امروزه استانبول شناخته می‌شود، روزگاری شهری افسانه‌ای به نام قسطنطنیه قرار داشت، شهری که پایتخت امپراتوری‌هایی که تاریخ جهان را شکل دادند، بود. این شهر که در کرانه‌های تنگه بسفر جای گرفته بود، نماد قدرت و تمدن نیز شناخته می‌شد.
کنستانتین بزرگ در سال ۳۳۰ میلادی، این شهر را به عنوان پایتخت جدید روم برگزید و آن را به مرکز سیاسی و فرهنگی جهان مسیحیت تبدیل کرد. دیوارهای مستحکمش، که هنوز بخش‌هایی از آنها در محله‌های قدیمی استانبول پابرجاست، قرن‌ها از این شهر در برابر تهاجم‌ها دفاع کرد.
با فتح قسطنطنیه توسط سلطان محمد فاتح در ۱۴۵۳، این شهر فصل جدیدی از تاریخ را آغاز کرد و به مرکز جهان اسلام بدل شد. امروز، وقتی در خیابان‌های استانبول قدم می‌زنید، ردپای قسطنطنیه را در هر گوشه می‌بینید. این شهر که زمانی ثروتمندترین بندر جهان بود، هنوز هم با همان موقعیت استراتژیک، قلب تپنده ترکیه به شمار می‌رود. قسطنطنیه شاید نامش تغییر کرده، اما روح تاریخ‌سازش در استانبول امروز زنده است.
سیر تحول اسمی استانبول از دوران باستان
شهری که امروز به نام استانبول می‌شناسیم، در طول تاریخ نام‌های بسیاری به خود دیده است. این شهر ابتدا بیزانس نام داشت، تا اینکه در سال ۳۳۰ میلادی، کنستانتین کبیر آن را به عنوان پایتخت جدید امپراتوری روم شرقی انتخاب کرد و به افتخار خود، کنستانتینوپل (قسطنطنیه در منابع عربی و فارسی) نامید.
با فتح شهر توسط سلطان محمد فاتح در ۱۴۵۳، نام آن به اسلامبول تغییر یافت (ترکیبی از اسلام و پولیس). این نامگذاری نشان‌دهنده‌ی تبدیل شهر به مرکز جدید جهان اسلام بود.
اروپاییان اما تا اوایل قرن بیستم همچنان از نام قدیمی کنستانتینوپل استفاده می‌کردند. در همین دوره، جامعه بین‌المللی ساکن شهر آن را به شکل استامبول تلفظ می‌کردند که ریشه در عبارت یونانی «eis tin polin» دارد. سرانجام در سال ۱۹۳۰، دولت جدید ترکیه، آتاتورک نام رسمی استانبول را برای همیشه تثبیت کرد.
استانبول امروزی
شهر باستانی قسطنطنیه که روزگاری قلب امپراتوری روم شرقی بود، امروز در قالب بخش اروپایی استانبول جای گرفته است؛ شهری پویا که هم‌زمان بر دو قاره اروپا و آسیا گسترده شده است. تنگه بسفر همچنان مانند گذشته، نقش مرزی میان دو قاره را ایفا می‌کند و هویت جغرافیایی ویژه‌ای به استانبول بخشیده است. با وجود اینکه مرکز اداری، مالی و تاریخی این شهر در بخش اروپایی قرار دارد، حدود ۳۰ درصد جمعیت آن در ضلع آسیایی ساکن‌اند.
استانبول امروز با آنچه قسطنطنیه در گذشته بود، پیوندی عمیق دارد؛ از معماری به‌جای مانده از دوره بیزانس گرفته تا مساجد و بازارهایی که بعدها در دوره عثمانی شکل گرفتند. این شهر نه‌تنها با گذشته‌اش زندگی می‌کند، بلکه آن را به بخشی از زندگی روزمره خود تبدیل کرده. چنین ترکیبی از تاریخ و مدرنیته، استانبول را به یکی از پرجاذبه‌ترین مقاصد جهان تبدیل کرده است؛ جایی که قسطنطنیه هنوز در کوچه‌ها و سنگ‌فرش‌هایش نفس می‌کشد.
تحولات دینی در قسطنطنیه
پس از پایه‌گذاری قسطنطنیه به‌عنوان پایتخت امپراتوری روم شرقی، دین رسمی این شهر دستخوش تغییرات گسترده‌ای شد. در آغاز، دین مسیحیت هنوز جایگاه رسمی نیافته بود، اما با به قدرت رسیدن تئودوسیوس در سال ۳۷۹ میلادی، ورق برگشت. او در شورای اول قسطنطنیه (۳۸۱ میلادی)، مسیحیت نیقیه‌ای را رسمیت بخشید و مسیر قسطنطنیه را به عنوان یکی از مراکز مذهبی جهان مسیحیت هموار کرد.
در قرن هشتم، تحولات دیگری شکل گرفت؛ لئو سوم در سال ۷۳۰ پرستش شمایل‌ها و تصاویر مقدس را ممنوع اعلام کرد. این اقدام آغازگر دوره‌ای پرتنش به نام «شمایل‌ستیزی» یا آیکونوکلاسم شد که قسطنطنیه را به کانون درگیری‌های مذهبی تبدیل کرد. گرچه شورای هفتم جهانی قسطنطنیه در سال ۷۸۷ این قانون را لغو کرد، اما برخوردها تا سال ۸۴۳ ادامه یافت.
شکاف نهایی در دین رسمی شهر، در سال ۱۰۵۴ رقم خورد؛ زمانی که کلیسای مسیحی به دو شاخه کاتولیک رومی و ارتدوکس شرقی تقسیم شد. قسطنطنیه از آن پس به عنوان مرکز کلیسای ارتدوکس شرقی شناخته می‌شد و نقش محوری در شکل‌گیری هویت مذهبی بیزانس ایفا می‌کرد. این موقعیت تا سال ۱۴۵۳ و فتح شهر به دست عثمانی‌ها ادامه داشت؛ هرچند با ورود اسلام، ساختار مذهبی شهر برای همیشه تغییر کرد، اما ردپای قسطنطنیه مسیحی هنوز در کلیساها و آیین‌های به‌جامانده پیداست.
ردپای قسطنطنیه در استانبول امروز
وقتی در خیابان‌های استانبول قدم می‌زنید، هر سنگفرش داستانی از قسطنطنیه باستانی را روایت می‌کند. ایاصوفیه، این شاهکار معماری که ابتدا به عنوان کلیسای بزرگ امپراتوری بیزانس ساخته شد، پس از فتح عثمانی‌ها به مسجد تبدیل شد و امروز به عنوان موزه ایاصوفیه کبیر پذیرای بازدیدکنندگان است. در فاصله چند قدمی، سیسترن باسیلیکا قرار دارد؛ این مخزن آب زیرزمینی با ۳۳۶ ستون مرمرین، سیستم آبرسانی پیشرفته قسطنطنیه را به نمایش می‌گذارد.
دیوارهای قسطنطنیه که روزی از شهر در برابر حمله‌ها محافظت می‌کرد، امروز در محله فاتح قابل مشاهده است. کاخ توپکاپی که بر فراز تپه‌ای مشرف به تنگه بسفر قرار دارد، دقیقاً در همان مکانی بنا شده که کاخ امپراتوران بیزانسی قرار داشت. کلیسای چوره‌ای (کاریه) با موزاییک‌های طلایی‌اش، نمونه‌ای استثنایی از هنر بیزانسی متأخر است که کمتر از دیگر جاذبه‌ها شلوغ می‌شود. در ادامه به معرفی برخی از بناهای دوران قسطنطنیه می‌پردازیم.
ایاصوفیه
در قلب محله تاریخی سلطان احمد، ایاصوفیه خودنمایی می‌کند که بیش از هر بنای دیگری، هویت قسطنطنیه‌ی دیروز و استانبول امروزی را در خود جای داده است. این سازه در سال ۵۳۷ میلادی به فرمان امپراتور ژوستی‌نیانوس یکم و با طراحی دو معمار یونانی، ایسیدور اهل میلتوس و آنتونیوس اهل ترالس ساخته شد. در ابتدا کلیسایی باشکوه بود که امپراتوری بیزانس آن را به‌عنوان مرکز قدرت مذهبی خود بنا کرده بود.
ایاصوفیه در طول بیش از ۱۴۰۰ سال، هم کلیسا بوده، هم مسجد، و هم موزه؛ و هر دوره، نشانی از هویت سیاسی و مذهبی حاکم بر قسطنطنیه را در خود منعکس کرده است. پس از فتح قسطنطنیه توسط سلطان محمد دوم در سال ۱۴۵۳، این بنا به مسجد تبدیل شد و چهار مناره به آن افزوده شد تا با هویت اسلامی تازه تاسیس شده هماهنگ گردد.
گنبد عظیم ایاصوفیه که نزدیک به ۳۲ متر قطر دارد، از شاهکارهای معماری جهان باستان محسوب می‌شود. این گنبد نه‌تنها جلوه‌ای نمادین به افق استانبول داده، بلکه الهام‌بخش معماری بسیاری از مساجد دوران عثمانی از جمله مسجد سلطان احمد بوده است. درون ایاصوفیه با موزاییک‌های طلایی، ستون‌های عظیم مرمرین، و کتیبه‌هایی به خط کوفی تزئین شده که در کنار نمادهای مسیحی، تصویری از دوران گذار قسطنطنیه به استانبول امروزی را روایت می‌کند.
در دل این ساختمان، محل دفن شخصیت‌هایی چون سلیم دوم، نوربانو سلطان و مراد سوم قرار دارد و حتی برخی منابع از دفن انریکو داندولو، فرمانده جنگ‌های صلیبی، در همین مکان خبر می‌دهند.
آدرس: ترکیه، استانبول، محله اروپایی سلطان احمد، میدان ایاصوفیه، موزه ایاصوفیه
آب انبار باسیلیکا
در قلب استانبول امروزی و در نزدیکی مسجد مشهور ایاصوفیه، سازه‌ای زیرزمینی قرار دارد که روزگاری بخشی از نظام آبرسانی امپراتوری روم شرقی یا همان بیزانس بوده است. آب‌انبار باسیلیکا، یا همان «یره‌باتان سیسترن» که در زبان ترکی به معنای «قصر غرق‌شده» است، در قرن ششم میلادی و به فرمان ژوستی نیانوس اول ساخته شد. هدف از ساخت این بنای عظیم، تأمین آب کاخ امپراتوری در قسطنطنیه بود.
این آب‌انبار با ابعاد ۱۴۰ متر طول و ۷۰ متر عرض، توانایی ذخیره حدود ۱۰۰,۰۰۰ تن آب را دارد. درون این سازه، ۳۳۶ ستون مرمری با ارتفاع ۹ متر قرار گرفته‌اند که به سبک‌های مختلفی همچون کورینتی و دوری طراحی شده‌اند. برخی از این ستون‌ها از بناهای تاریخی پیشین به این مکان منتقل شده‌اند.
آنچه این مکان را خاص‌تر می‌کند، طراحی مرموز آن است؛ از سرستون‌های متفاوت گرفته تا دو ستون با نقش مدوسا که هنوز هم در مورد هدف ساخت آنها روایت‌های مختلفی وجود دارد.
آدرس: استانبول، منطقه فاتح، محله علمدار، خیابان یرباتان ۳/۱
هیپودرم قسطنطنیه
در دوره‌ای که قسطنطنیه به‌عنوان پایتخت امپراتوری روم شرقی شناخته می‌شد، هیپودرم نقشی کلیدی در زندگی اجتماعی، سیاسی و حتی مذهبی شهر ایفا می‌کرد. این میدان بزرگ و روباز، در سال ۲۰۳ میلادی توسط امپراتور سپتیموس سوروس بنیان‌گذاری شد و بعدها توسط کنستانتین کبیر گسترش یافت. هیپودرم محل اصلی برگزاری مسابقات ارابه‌رانی، نمایش‌های عمومی، تجمعات سیاسی و جشن‌های رسمی بود.
نام «هیپودرم» از واژگان یونانی «هیپوس» به معنای اسب و «دروموس» به معنای مسیر گرفته شده است. این میدان ظرفیت بیش از ۱۰۰ هزار تماشاگر را داشت و با معماری نئو بیزانسی و ساختار بیضی‌شکل خود، فضای مناسبی برای مسابقات نفس‌گیر ارابه‌ها فراهم می‌کرد. شرکت‌کنندگان می‌بایست هفت دور کامل به دور میدان می‌چرخیدند تا پیروز مسابقه مشخص شود.
از شاخص‌ترین سازه‌های باقی‌مانده در میدان هیپودرم می‌توان به ابلیسک تئودوسیوس اشاره کرد؛ ستونی سنگی با نقش‌های هیروگلیف مصری که در قرن چهارم میلادی از معبدی در مصر به قسطنطنیه منتقل شد. همچنین، ستون مارپیچ یا سرپنت با قدمتی چند هزار ساله که به‌عنوان نمادی از پیروزی یونانیان بر ایرانیان در نبرد پلاته شناخته می‌شود، هنوز در همین میدان ایستاده است. حضور این آثار تاریخی در کنار فواره آلمانی، نشان می‌دهد که هیپودرم نه‌تنها میدان مسابقه، بلکه ویترینی از تمدن‌های مختلف در قلب قسطنطنیه بوده است.
آدرس: استانبول، میدان سلطان احمد، بین ایاصوفیه و مسجد آبی
قسطنطنیه در برابر استانبول
مقایسه قسطنطنیه دیروز با استانبول امروز مانند مقایسه دو صفحه از یک کتاب تاریخ است. نقشه‌های قدیمی نشان می‌دهد که شهر در گذشته محدود به شبه‌جزیره تاریخی بین شاخ طلایی و دریای مرمره بود، در حالی که امروز استانبول در دو قاره گسترده شده است. بافت جمعیتی شهر نیز دگرگون شده؛ از جامعه مسیحی-یونانی دوران بیزانس تا ترکیب امروزی که ترکیبی از فرهنگ‌های مختلف است.
در حالی که قسطنطنیه مرکز مذهبی و سیاسی امپراتوری بود، استانبول امروز علاوه بر حفظ این جایگاه، به قطب اقتصادی و فرهنگی ترکیه تبدیل شده است. محله‌هایی مانند فاتح و سلطان احمد بافت تاریخی خود را حفظ کرده‌اند، اما مناطق بی‌اوغلو و شیشلی نماد استانبول مدرن هستند. با وجود این تغییرات، روح قسطنطنیه همچنان در معماری، غذاهای محلی و حتی لهجه مردم این شهر زنده است.
سخن پایانی
قسطنطنیه شاید امروز روی نقشه‌ها نامی نداشته باشد، اما روح آن در هر گوشه‌ای از استانبول جریان دارد. از سنگ‌فرش‌های قدیمی سلطان‌احمد تا گنبدهای باشکوه ایاصوفیه، این شهر همچنان روایتگر داستان امپراتوری‌هایی است که روزگاری بر جهان حکمرانی می‌کردند. استانبول امروز، با همه پیشرفت‌هایی که داشته، گنجینه‌ای از تاریخ را در خود حفظ کرده است؛ شهری که هم‌زمان می‌توان در آن طعم گذشته را چشید و نبض حال را احساس کرد. اگر می‌خواهید این سفر تاریخی را با برنامه‌ریزی حرفه‌ای تجربه کنید، سایت الی گشت به عنوان همراهی مطمئن، راهنمای شما در گشت و گذار در این شهر افسانه‌ای خواهد بود.
سؤالات متداول
چرا نام قسطنطنیه به استانبول تغییر کرد؟
این تغییر پس از تشکیل جمهوری ترکیه و به دلیل فاصله گرفتن از میراث عثمانی انجام شد. نام «استانبول» از عبارت یونانی «eis tin polin» (به سوی شهر) گرفته شده است.
آیا در استانبول هنوز کلیساهای بیزانسی فعال وجود دارد؟
بله. کلیسای سنت جورج (مقر پاتریارک ارتدکس) و کلیسای ماریا در چوکورجوما از نمونه‌های فعال هستند.
قدیمی ترین اثر باقی مانده از قسطنطنیه چیست؟
ستون کنستانتین (Çemberlitaş) در میدان سلطان‌احمد، از قدیمی‌ترین بناهای به جا مانده از دوران قسطنطنیه است.
چرا قسطنطنیه از نظر تاریخی مهم بود؟
این شهر به مدت ۱۶ قرن پایتخت دو امپراطوری بزرگ (روم شرقی و عثمانی) بود و موقعیت استراتژیک آن بر تنگه بسفر، کنترل تجارت بین شرق و غرب را ممکن می‌ساخت.
مطالب مرتبط : معرفی مکان های تفریحی استانبول برای تمام سلایق بیش از ۸۰ تا از جاذبه های استانبول + آدرس و عکس زندگی در استانبول بدون فیلتر اینستاگرامی