کاخ شادیاخ در شهر نیشابور
شهر نیشابور دومین شهر بزرگ استان خراسان رضوی است و به نوعی نماد تاریخ و فرهنگ ایرانیان به شمار می رود. این شهر مشهور به گل های خوردنی، بوته های ریواس و سنگ های فیروزه ای است و سالانه گردشگران زیادی را مجذوب دیدنی های منحصر به فرد خودش می کند. اما در این مطلب می خواهیم درباره یکی از اسرار آمیزترین جاذبه های گردشگری که در این شهر وجود دارد صحبت کنیم. این جاذبه کاخ شادیاخ است که یکی از قدیمی ترین محله های شهر کهن نیشابور بوده است. همراه الی گشت باشید تا بیشتر درباره کاخ شادیاخ در نیشابور که ویران از آن باقی مانده بدانید.
مطالب مرتبط: دهکده چوبین نیشابور، نمایی از خلاقیت، هنر و معماری بوژان، ماسوله رنگارنگ نیشابور!
شهر شادیاخ که با نام های «شادی کاخ» یا «شادی یاخ» هم در طول تاریخ از آن یاد شده است از محله های کهن نیشابور بوده است، و از اوایل سده سوم هجری به حالت مسکونی در آمده تا این که در سال ۶۶۹ با یک زمین در هم نروردیده شده و تنها ویرانه ای از آن نیز باقی ماند. اما تا قبل تا از آن این کاخ از اهمیت ویژه ای بین مردم شهر نیشابور برخوردار بود و یکی از مهمترین محله های این شهر به شمار می رفت. محله ای که کاخ شادیاخ در آن قرار داشت یکی از محله‌های اشراف نشین نیشابور در گذشته و محل سکونت و زندگی امیران پادشاهان هنرمندان و نویسندگان درباری نیز بوده است.
به اندازه این کاخ بین مردم و پادشاهان آن زمان (سلسله طاهریان و سلجوقیان) شهرت داشته است که مرکز حکومتشان در شهر نیشابور بوده است. اما ویرانی این کاخ همزمان با حمله مغول ها با نیشابور بود و توسط زلزله ای قدرتمند به متروکه ای مدفون در زیر خاک تبدیل شد. شادیاخ نام کاخ محله باغ اطراف این منطقه در نیشابور نیز بوده‌است. این مکان اکنون یکی از مراکز باستان شناسی در نیشابور است که بخشی از بقایای شهر کهن نیشابور در این محل نهفته است. این جاذبه ی تاریخی در فهرست آثار تاریخی مطابق با شماره ثبت ۱۰۹۱۰ قرار گرفته است.
فلسفه نام گذاری کاخ شادیاخ
نام شهر شادیاخ از دو واژه «شادی» و «اخ» تشکیل شده است که معنای آن “شادی آفرین” می باشد. این محل همچنین به نام های دیگر در کتب تاریخی یاد شده است که آنها عبارت از «شادکاخ»، «شادجهان» و «شادمهر» نیز می شوند. عبور شاهراه بزرگ شرق (جاده ی ابریشم) از این شهر بر رونق آن افزوده است. اوج شکوفایی این شهر قرن از اواخر قرن سوم تا پنجم هجری بوده است که در این زمان به این شهر «ابر شهر» یا شهری بسیار بزرگ نیز گفته می شده است. این کاخ در شهر کهن نیشابور قرار دارد و در این شهر تعداد ۳۸ مدرسه، ۳۲ مسجد، ۲۶۸۰ دانشمند و فرهیخته و همچنین ۴۷ محله دیگر هم قرار داشته است که شادیاخ یکی از این محلات بوده است.
تا مدت ها کاخ شادیاخ مرکز و مقر حکمرانی خراسان بوده است و تا سال ۶۱۸ هجری قمری که کاخ شادیاخ در اثر زلزله ویران شود نیز محله ای آباد و زیبا بود. در سال ۲۰۹ هجری قمری یعقوب لیث به شهر نیشابور وارد شد و دستور داد تا باغ های بزرگی در شادیاخ احداث کنند که به مرور همهٔ آنها جای خود را به خانه های مسکونی دادند. در دورهٔ سامانیان و غزنویان، نیشابور مرکز و مقر سپهسالار خراسان بود و کاخ شادیاخ، محل رسیدگی به امور بود و در اختیار سپهسالار قرار داشت.
طغرل اول سلجوقی در سال ۴۲۶ هجری قمری پس از این بر سلطان مسعود پیروز شد در کاخ شادیاخ تاج گذاری شد. البته ارسلان دومین سلطان سلجوقی و بردارزادهٔ طغرل نیز دستور داد تا کاخ شادیاخ را به طور بازسازی کنند، همچنین او برا پسرش سلطان محمد هم نیز در همین کاخ جشن عروسی برپا کرد.
کاوش های باستان شناسی
با توجه به کاوش گری هایی که توسط باستان شناسان در سال ۱۳۷۹ در این محل انجام گرفت نیز شماری از بناهای معماری در آن زمان مانند تالار عام، اندرونی و خانه‌های ویژه شراب‌سازی، آهنگری، سفالگری و شیشه‌گری و همچنین در این منطقه یافته شد. علاوه بر این بناها که در این منطقه پیدا شدند شماری اسکلت و همچنین ظرف ها و لوازم فرهنگی مانند سازه های سفالی و شیشه ای و همچنین گچ بری هایی هم در طی جست و جوهایی که انجام نیز کاوشگران پیدا کردند. کشف این اسکلت های درهم و متلاشی نشان گر آن است که پیش از آن که مغول ها بخواهند به این کاخ حمله کنند شادیاخ با خاک یکسان شده بوده است.
کشف اسکلت های انسانی در هم و متلاشی شده گویای آن است که امکان دارد زمانی شاید پیش از حمله مغول زلزله ای هولناک بخش هایی از شادیاخ را از بین برده باشد.
این اثر تاریخی، اوایل سده سوم هجری مسکونی شد و تا سال ۶۶۹ هجری که زمین لرزه آن را در هم درنوردیده، اهمیت ویژه ای داشت. لازم به ذکر است که کاخ شادیاخ محل زندگی شیخ عطار نیشابوری و خیام نیشابوری بوده است. از دیگر آثار ارزشمندی که در این مجموعه پیدا شده است نیز عبارت است از:
- تعداد زیادی سفالیه و گچ بری
- پیکرهای سفالی
- آثار معماری شامل کوشک (کاخ) و دروازه ورودی کاخ شادیاخ
- کارگاه آهنگری
- عصاره کشی شیره انگور
- آثاری از خیابان های سنگ فرش شده
آدرس: ایران، خراسان رضوی، نیشابور
ساعات بازدید: از ۷ صبح تا ۹ شب
دیگر محله های کهن نیشابور
شهر کهن نیشابور پیش از اینکه مورد حمله مغول های قرار بگیرد بیش از ۴۷ محله معروف و مشهور مانند شادیاخ داشته است. یکی از این محله ها “حیره” بوده که محله ای بزرگ برای اشراف و قشر ثروتمند جامعه بوده است. این محله به این علت مشهور بوده که مکانی برای سکونت مهاجران عرب از حیره عراق نیز بوده است، از همین رو نام آن حیره است. این محله و بازار آن با استفاده از دروازه ای در غرب به راه ها اصلی شهر نیشابور متصل بوده اند. این محله آن چنان در آن زمان بزرگ بوده‌است که به عنوان یکی از شهرهای نیشابور شناخته می‌شده است. گورستان این شهر محل دفن سرشناس ترین اهالی شهر نیشابور از جمله عمر خیام نیز بوده است.
دیگر محله ی معروفی که در این شهر وجود داشته “بوی آباد” است. نام این محله هم نیز جزء۴۷ محلهی معروف شهر نیشابور قرار دارد و در قدیم در کتاب تاریخ نیشابور (الحاکم) نیز از آن نام برده شده است. علت نام گذاری این محله هم بنابر وجود درختان وگل های بسیاری است که با بوی خوش و معطری که دارند نام این محله را به بوی آباد مشهور کرده اند.