گنبد سلطانیه در زنجان، بزرگترین گنبد آجری جهان

آشنایی با گنبد سلطانیه در زنجان

زنجان شهری پر از جاذبه های شگفت انگیز و تاریخی است که متاسفانه آنچنان در بین عموم مردم و گردشگران شناخته شده نمی باشد. این شهر جذاب در شمال غربی ایران قرار دارد و برای کسانی که می خواهند جاذبه های بکر و دیدنی را تماشا کنند بهترین مکان به شمار می رود. ما هم در این مطلب از مجله ی گردشگری الی گشت به سمت این شهر سفر کردیم تا درباره یکی از بهترین جاذبه های گردشگری آن که شهرت جهانی دارد صحبت کنیم؛ جاذبه ای که می خواهیم درباره آن شرح دهیم، گنبد سلطانیه در زنجان است و مطابق با بررسی هایی انجام شده از لحاظ ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه سومین گنبد معروف جهان شناخته شده است و همچنین از آن به عنوان بزرگترین گنبد آجری تاریخی در ایران یاد می کنند؛ برای آشنایی بیشتر با این جاذبه های منحصر به فرد با ما در ادامه مطلب همراه باشید.

مطالب مرتبط:
قلعه سانسیز زنجان با گورستان‌هایی از عصر آهن و دوران اسلامی
خانه ذوالفقاری، موزه باستان شناسی زنجان
رختشویخانه زنجان، نمونه ای منحصر به فرد در جهان

همانطور که بالا گفتیم گنبد سطانیه در زنجان یکی از منحصر به فردترین جاذبه های این شهر محسوب می شود و با توجه به بررسی های صورت گرفته از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه این گنبد به عنوان سومین گنبد جهان شناخته شده است، همچنین گنبد سلطانیه در زنجان به عنوان بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان به ثبت رسیده است. این گنبد زیبا و منحصر به فرد ایرانی در فهرست آثار جهانی یونسکو هم نیز به ثبت رسیده است. جالب است بدانید که گنبد سلطانیه الهام بخش معماران در ساخت کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا ( کلیسای جامع فلورانس ) و تاج محل هند بوده است. از دیگر ویژگی های این بنا که سبب اهمیت بالای آن شده وزن ۱۶۰۰ تن آن است که به مدت ۷۰۰ سال پابرجا بوده و تنها ۸ سانتی متر نشست کرده است.

سلطان محمد خدابنده (الجایتو) که بود؟

گنبد سلطانیه به دستور الجایتو (حاکم مغول) ساخته شد و اکنون هم آرامگاه اوست. این گنبد در شهر سلطانیه و در ۳۰۰ کیلومتری تهران قرار دارد و با نمای آبی رنگش مانند نگینی در دل صحرا می درخشد. گفته می شود او در ابتدا مسلمان نبوده است اما در نیمه های ساخت گنبد سلطانیه مسلمان می شود و به زیارت حضرت علی در نجف می رود و سعی می کند تا قبر آن امام را از نجف به سلطانیه بیاورد که بعد از مخالفت عالم های شیعه، منصرف می شود و آن را به منظور آرامگاه خود می سازد. با این حال، کمی از خاک نجف را با خود به سلطانیه آورد و در ساخت گنبد از آن استفاده کرد.

معماری گنبد سلطانیه در زنجان

از لحاظ معماری گنبد سلطانیه در زنجان از سه طبقه تشکیل شده است که سبک نمای آن نیز به تقلید از معماری سلجوقی نیز ترتیب داده شده است و پنان بنا در قسمت همکف و طبقه اول با فضاهای اطراف گنبد نیز شبیه به مستطیل هستند و در طبقه دوم و سوم به صورت هشت ضلعی در می آید. طول هر یک از اضلاع این هشت ضلعی ۱۷ متر است.

در رابطه با عدد ۸ هنوز اطلاعات دقیقی وجود ندارد اما به گفته بسیاری از کارشناسان دلیل آن را مربوط به هدف ساعت خورشیدی می دانند و عده ای هم دلیل آن را هشت در بهشت می دانند. گنبد سلطانیه در تعداد پله ها نیز از اصول اسلامی پیروی می کند و تعداد ۱۱۰ پله دارد که در حروف ابجد با نام علی (ع) مترادف می گردد.

مطالحی در ساخت بدنه اصلی گنبد مورد استفاده قرار گرفته آجر است و در قسمت گنبد روکشی از کاشی های فیروزه ای و لاجوردی نیز دیده می شود که به شیوه معرق کاری شده نیز به کار رفته است، ملات مورد استفاد در بنا نیز مخلوطی از گچ و مقدار اندکی آهک می باشد.

بخش های اصلی بنای گنبد سلطانیه

تربت خانه

در بخش جنوبی گنبد سلطانیه در زنجان یک قسمت مشهور به نام تربت خانه وجود دارد که در حدود ۱۷ متر طول، ۸ متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع دارد. پادشاه الجایتو پس از آنکه از انتقال جسد علی و فرزند بزرگوار ایشان ناامید شد، دستور داد تا از خاک نجف و کربلا به سلطانیه نیز انتقال دهند و در ساخت قمستی از بنا نیز از آن خاک استفاده کنند. روی دیوارهای محراب روبروی درب با استفاده از تربت امام حسین (ع) سوره الملک با دو خط ثلث و کوفی نقش شده است و به همین دلیل این قسمت به تربت خانه شهرت دارد. کاشی‌های طلایی رنگ و منقوش و هشت گوش این بخش از بنا و ازاره های آن از لحاظ هنر کاشی پزی شگفت انگیز، خارق العاده و کم نظیر است. ازاره یا روکش حفاظتی دیوار به حاشیه ی تزیینی اطلاق می شود که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری را می پوشاند.

سردابه

یکی دیگر از فضاهای جانبی گنبد سلطانیه در زنجان سردابه است که در ضلع جنوبی زیر تربت خانه قرار گرفته است، برخی بر این باورند که پیش از ساخت گنبد در این مکان احداث شده است. سردابه در واقع محل دفن پادشاهان و مقام داران در آن زمان بوده است و ورودی این قسمت نیز ارتفاع کمی دارد تا به هنگام ورود به آن مجبور به خم کردن سرتان شوید تا به به مردگان احترام و ادای دین کنید. این بخش از طریق ایوان جنوبی تربت خانه قابل دسترسی است. در وسط سردابه محل قبر قرار دارد و در طرفین آن دو فضای کوچک دیده می شود. با وجود اینکه کاووش های به عمل آمده در این محل، وجود هیچ گونه قبری را در سرداب نشان ندادند اما مورخین و برخی از محققین همچنان بر این باورند که سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن گردیده است.

گنبد خانه

گنبد خانه یکی دیگر از بخش های گنبد سلطانیه در زنجان حدود ۵۰ متر و قطر دهانه ی مرکزی آن ۲۵٫۵ متر است. این گنبد جز اولین نمونه های موجود از این گنبد است که از دو پوسته در جهان تشکیل شده و حدود ۱۶۰ سانتی متر ضخامت دارد و فضای خالی بین دو پوسته نیز ۶۰ سانتی متر می باشد. دو جداره بودن گنبد هوشمندی معمار را در ارتباط با مسائل ایستایی نشان می دهد که با ایجاد فضایی توخالی، بنا را در مقابل زلزله مقاوم نموده است. فضای داخلی گنبدخانه در گنبد سلطانیه در زنجان ۸ جرز سنگین با عرض ۶٫۷۸ متر قرار دارد که موجب انتقال وزن گنبد به شالوده ها می شود. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل ۵۰ متر مربع می باشد و ۲۰۰ تن بار بر آن وارد می شود.

کتیبه های گنبد سلطانیه

در جای جای این بنای دیدنی و منحصر به فرد کتیبه هایی از آیات قرآن دیده می شود، در تمامی دیوارهای گنبد و همینطور دورتادور طبقه ی همکف سوره فتح نیز قابل مشاهده است. بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، مزین به آیات آیت الکرسی است و داخل ایوان طبقه ی اول نیز سوره اخلاص (توحید) نقش شده است. بدنه های بنا نیز میزبان آیاتی از سوره های الانبیاء المومنون و الملک می باشد و همینطور کلیه دیوارهای طبقه اول و دوم کتیبه هایی با نام علی و محمد به چشم می خورد. در دیگر کتیه های موجود در گنبد سلطانیه در زنجان حدود شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول الله، سلطان ظل الله و … نیز دیده می شود.

ساعت آفتابی که نقش ساعت هوشمند امروزی را داشته!

این گنبد همچنین نورگیرهایی دارد که در آن دوران نقش ساعت داشته است. زمانی که نور از سوراخ اصلی گنبد به داخل آن می تابیده است، یعنی زمان اذان ظهر بوده است، نوری که از پنجره های بزرگ می تابیده است، ساعت را نشان می داده و نوری که از پنجره های کوچک به داخل می تابیده نشان دهنده ی دقیقه بوده است که این، یکی از ویژگی های خارق العاده و بسیار هوشمندانه و متمایز کننده معماری آن است.

آنچه که تاریخ شناسان درباره گنبد سلطانیه گفته اند:

آرتور اپهام پوپ، شرق شناس و مورخ برجسته آمریکایی، بنای تاج محل در هند را اقتباسی از این بنا می داند و گنبد سلطانیه را به عنوان الگویی برای آن در نظر می گیرد.

وی درباره این بنا چنین می گوید:

گنبد سلطانیه بسیار مستحکم، پر روح است و بنایی است که در آن همه چیز درجای خود قرار دارد، حتی فشار روی بنا هم درست در جایی که باید باشد، است و به همین دلیل است که این سازه، یک شاهکار هنری است.

حافظ‌ ابرو، از مورخان‌ دوره‌ تیموری‌ نیز درباره‌ گنبد سلطانیه چنین می‌گوید:

بنای‌ بی‌ نظیری‌ است‌ که‌ مانند آن‌ در اقصی نقاط‌ دنیا وجود ندارد.