آیا آمادهاید به قلب هزاران سال سکوت قدم بگذارید و رمز و رازهایی را کشف کنید که در دل صخرهها حک شدهاند؟ غارهای سنگی کافر کلی در آمل تنها یک جاذبه گردشگری نیست، بلکه دروازهای است به دنیای پنهان تمدنهایی که روزگاری زندگی خود را با دستانشان در بافت سخت کوهستان تراشیدند. این مجموعه شگفتانگیز از خانههای دست کند و دالانهای تو در تو که معماری سنگی حیرتانگیز آن داستانی از نبوغ و بقا را روایت میکند، شما را به سفری واقعی در زمان دعوت میکند. در این مقاله با الی گشت همراه باشید تا شما را با این جاذبه اسرارآمیز در دل مازندران بیشتر آشنا کنیم.
کافر کلی آمل: سفری به قلب رازهای کهن مازندران
در دل رشتهکوههای البرز جایی در استان سرسبز مازندران سازههایی باستانی و اسرارآمیز جای گرفتهاند که هر بینندهای را به فکر فرو میبرند. به غارهای سنگی کافر کلی دخمههای سنگی کافر کلی هم گفته میشود. اما کافر کلی کجاست و چه رازهایی در دل خود پنهان کرده است؟ با الی گشت همراه شوید تا به قلب این معمای سنگی سفر کنیم.
موقعیت جغرافیایی
این مجموعهی بینظیر از دستکندهای انسانی در استان مازندران در مسیر چشمنواز لاریجان به فیلبند و مشخصاً در دره با عظمت هراز از حوالی آبادی اسک تا روستای پنجاب گسترده شده است. در امتداد این مسیر طولانی و بر بلندای صخرههایی که رو به دره دارند، حدود ۲۵۰ دخمه در دل کوه کنده شدهاند.
برخی از این دخمهها در درههای فرعی خودنمایی میکنند و منظرهای عجیب و در عین حال باشکوه را به وجود آوردهاند. اگر از این مسیر عبور کنید این خانههای سنگی عجیب و خاص را در ارتفاعات خواهید دید که شما را به گذشتهای دور پرتاب میکنند. تجمع این تعداد از دستکندها در یک محدوده و در دل صخرههای صعبالعبور کافر کلی را به پدیدهای خاص و منحصربهفرد در تاریخ معماری ایران تبدیل کرده است.
تاریخچهی پر رمز و راز
با وجود کاوشها و بررسیهای فراوان محققان هنوز هم به یک دلیل واحد و قاطع برای وجود این سازههای عجیب در دل کوههای البرز نرسیدهاند. اما قویترین نظریهها بر اساس یافتههای باستانشناسی شکل گرفتهاند.
سفالینههای کشفشده در این دخمهها به اوایل دوران اسلامی ایران یعنی عصر ساسانیان و حدود هزار سال پیش، بازمیگردد.
دورانی که ایران مورد هجوم اعراب قرار گرفت و تغییرات عمیقی در ساختار اجتماعی و دینی آن پدید آمد. بر این اساس بسیاری از پژوهشگران معتقدند مردمان این مناطق برای عدم پذیرش دین جدید و در امان ماندن از حملات و فشارهای اعراب این خانهها را در مناطق صعبالعبور کوهستانی بنا کردهاند تا پناهگاهی امن برای زندگی طولانیمدت خود داشته باشند.
علت نام گذاری
نکته جالب توجه نام گذاری این دخمههاست که خود بر نظریهای که ذکر شد صحه میگذارد. در زبان مازندرانی «کُلِی» به معنای خانه یا محل زندگی است و از این رو «کافر کلی» به معنای «محل زندگی غیرمسلمانان» تعبیر میشود؛ نامی که رنج و مقاومت مردمان آن دوران را بهخوبی بازتاب میدهد.
نبوغ معماری در دل سختیها
شکلگیری این خانههای بسیار خاص در دل صخرهها نشاندهنده شرایط سیاسی و اجتماعی دشوار آن دوران است. در عین حال ساخت چنین بناهایی در دل کوه که حتی امروزه نیز کار بسیار دشواری به نظر میرسد اوج هوش، خلاقیت و مهارت معماری گذشتگان ما را به نمایش میگذارد.
به راستی چگونه میتوان باور کرد که انسانهایی با این دانش و توانمندی بدون اجبار و جبر روزگار زندگی آسودهتر در دشتهای حاصلخیز را رها کرده و به زندگی طاقتفرسا و دشوار در دل صخرههای البرز تن داده باشند؟ این خانهها، روایتگر ارادهای محکم برای بقا و حفظ هویتاند.
وضعیت امروز کافر کلی
متأسفانه، دسترسی به این مکانهای اسرارآمیز حتی در عصر حاضر نیز دشوار است. همین امر موجب شده که رسیدگی و حفاظت از آنها تاکنون بسیار کم مورد توجه قرار گیرد. امروزه دخمههای کافر کلی به محل زندگی خفاشها تبدیل شده و فضولات پرندگان نیز آسیبهای زیادی به بافت این سازههای باستانی رسانده است.
این میراث ارزشمند، نیازمند توجهی جدی برای حفظ و نگهداری است تا داستان مقاومت و نبوغ نیاکان ما برای همیشه زنده بماند. کافر کلی تنها یک مجموعه از دخمههای سنگی نیست؛ بلکه موزهای زنده از تاریخ، مقاومت و معماری هوشمندانه مردمان ایرانزمین است.
سفر به این منطقه نه تنها فرصتی برای تماشای طبیعتی بکر و کوهستانی را فراهم میآورد بلکه پنجرهای به سوی گذشتهای پر رمز و راز میگشاید و داستانی شنیدنی از پایداری و نبوغ نیاکانمان را روایت میکند. امید است این گنجینه پنهان البرز، بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد تا آیندگان نیز بتوانند شاهد شکوه و عظمت آن باشند.
رازهای سنگی کافر کلی: شاهکار معماری دست کند ایرانی
سفر به قلب مناطق کوهستانی ایران همواره با شگفتیهای معماری همراه است اما در میان صدها بنای تاریخی، غارهای سنگی کافر کلی داستانی متفاوت برای گفتن دارند.
این میراث بینظیر که شاید در نگاه اول تنها مجموعهای از حفرههای غیرقابل دسترس در دامنه سنگی یک کوه صعبالعبور به نظر برسند در حقیقت مجموعهای از خانههای سهطبقه با معماری حیرتانگیز هستند که تماماً با دستان انسان در دل صخرهها کنده شدهاند.
کافر کلی نه یک بنای سنتی بلکه نتیجه اراده و مشقتی است که سازندگان آن به جان خریدهاند تا پناهگاهی امن برای خود فراهم آورند. با الی گشت همراه باشید تا به رمز و راز سبک معماری این خانههای سنگی بپردازیم و دریابیم چرا زندگی در چنین مکان دشواری انتخاب شده است.
اوج مهارت معماری در دل سنگ
ویژگی برجسته معماری دخمههای کافر کلی این است که هیچ مصالح بیرونی در ساخت آن به کار نرفته است؛ تمام اتاقها، راهروها و طبقات، حاصل کندهکاری دقیق و ماهرانه در بافت سنگی کوه هستند. آنچه از دور شبیه پنجرههایی کوچک و ناممکن مینماید، در واقع ورودیها و روزنههای نوری خانههایی است که با مهندسی شگفتانگیزی در سه طبقه مجزا سازماندهی شدهاند.
بدون شک ایجاد چنین فضاهایی در عمق صخرهها کاری بسیار طاقتفرسا بوده اما نتیجه نهایی نشان از یک زندگی طولانی و برنامهریزیشده دارد. با وجود سختی کار سازندگان توانستهاند جزئیاتی را در دل سنگ بتراشند که نشان از آسایش نسبی زندگی روزمره دارد.
جزئیات زندگی در دل کوه
خانههای کافر کلی با وجود موقعیت نامتعارف، دارای امکانات کاملی بودهاند که نشان میدهد ساکنانشان قصد ماندگاری داشتهاند. این خانهها نشانههایی از یک زندگی کامل را در خود جای دادهاند که در ادامه به آنها اشاره میکنیم.
- امکانات رفاهی
جالب است بدانید در داخل این خانههای سنگی آشپزخانههایی وجود داشته که محل طبخ غذا بوده است. همچنین نشانههایی از سرویسهای بهداشتی و سیستمهای دفع فاضلاب به چشم میخورد که نشاندهنده اهمیت بهداشت در این محیط بوده است.
- مدیریت آب
یکی از مهمترین چالشهای زندگی در کوهستان دسترسی به آب است. در دخمههای کافر کلی مخازن و کانالهای هدایت آب دیده میشود که نشاندهنده یک سیستم هوشمند برای جمعآوری و نگهداری آب باران یا چشمههای کوهستانی است.
- ارتباط بین طبقات
تردد بین طبقات سهگانه این خانهها از طریق پلههایی سنگی و کنده شده در دل صخره ممکن میشده است؛ مسیری که تردد را برای ساکنان آسان میکرد.
با این حال این معماری دست کند فاقد نظم و وحدت سبکی است. برخی از خانهها تنها یک دهانه ورودی دارند در حالی که برخی دیگر از طریق راهروها یا حتی سوراخهایی به ابعاد حدوداً یک متر در سقف به طبقات بالاتر یا خانههای مجاور متصل میشوند.
علت زندگی در دل کوه
شاید بزرگترین پرسش در خصوص کافر کلی دلیل انتخاب چنین موقعیت مکانی باشد. با توجه به وجود تمامی امکانات لازم برای یک زندگی عادی این سؤال پیش میآید که چرا سازندگان به جای استقرار در دامنههای امن و گرمتر، مناطق صعبالعبور با آب و هوای کوهستانی بسیار سرد را برای ساخت خانه انتخاب کردهاند؟
اگر هدف صرفاً یک زندگی عادی و آرام بود منطق حکم میکرد که خانهها در ارتفاعات پایینتر ساخته شوند تا از وزش باد و سرمای شدید کوهستان در امان باشند. این تناقض فرضیه زندگی عادی را تضعیف کرده و در مقابل، فرضیه زندگی اجباری، مقطعی و با رویکرد دفاعی بالا را تقویت میکند.
قرارگیری در ارتفاعات نه برای رفاه بلکه برای امنیت بوده است. ساکنان این دخمهها احتمالاً در دورههای خاصی که تهدید نظامی یا سیاسی وجود داشته مجبور به پناه گرفتن در این خانههای مستحکم و مخفی شدهاند.
مقر نگهبانی: مهر تأیید بر کاربری دفاعی
مهمترین سند معماری که کاربری دفاعی این مجموعه را ثابت میکند وجود مقرها و جایگاههای نگهبانی است. این بخشهای خانه در بهترین موقعیتهای استراتژیک و دیدهبانی (بیشتر در طبقات دوم و سوم) ساخته شدهاند.
این مقرها که اشراف کاملی به دامنه کوه و مسیرهای دسترسی دارند بیانگر اهمیت بسیار بالای امنیت برای ساکنان بودهاند. این تدابیر نشان میدهد که معماری غارهای سنگی کافر کلی فراتر از یک سرپناه معمولی یک دژ مستحکم برای حفاظت در برابر دشمنان یا خطر بوده است.
کشف دخمه های دست کند کافر کلی پلمون
در شرق روستای سرسبز پلمون و در مسیر جادهای که به شهرهای رینه و روستای آبگرم رهسپار میشود چشمانتان به کوهی عظیم الجثه میافتد. این کوه، با ابهتی خاص درست در ۷۰۰ متری رودخانه خروشان هراز و در فاصله ۸۵ کیلومتری از آمل زیبا رازهای خود را در دل صخرههایش پنهان کرده است.
در سینه این کوه، حدود ۳۵ دخمه دست کند به چشم میخورد که هر کدام نمادی از ایستادگی و نبوغ انسانهای گذشته است.
دژی استراتژیک در قلب صخرهها
این دخمهها چیزی فراتر از یک سکونتگاه ساده هستند؛ ساختاری مستحکم و استراتژیک دارند که بیشک شباهت زیادی به یک دژ نظامی باستانی دارد. گویی ساکنان آنها برای دفاع از خود در برابر هر تهدیدی، سختترین و نفوذناپذیرترین مکانها را برای زندگی برگزیدهاند.
استحکام این سازهها به حدی است که دستیابی به برخی از قسمتهای آنها بسیار دشوار و حتی در مواردی بدون ابزار حرفهای صخرهنوردی غیرممکن به نظر میرسد. این ویژگی خاص دخمههای پلمون را به یکی از منحصربهفردترین نمونهها در ایران تبدیل کرده است.
معماری در دل سنگ: از طاقچه تا ستونهای نگهدارنده حیوانات
با ورود به این خانههای سنگی حیرتزدهتر خواهید شد. تعداد طبقات در هر یک از این دخمهها متفاوت است و نشان از معماری هوشمندانه و متناسب با نیازهای ساکنان خود دارد. دیوارهای برخی از اتاقها تا ارتفاع ۶۰ سانتیمتر با کاهگل ساخته شدهاند که نوعی عایق طبیعی و مقاوم را فراهم میکرده است. اما دیوارهای دفاعی، با ترکیبی از سنگ، ساروج و کاهگل، استحکامی بینظیر به این سازهها بخشیدهاند.
درون اتاقها، طاقچههایی در اندازههای مختلف به چشم میخورند که روزگاری محل نگهداری ابزار و وسایل زندگی روزمره بودهاند. البته در برخی موارد، بقایای ابزار جنگی نیز بر روی این طاقچهها یافت شده که فرضیه ماهیت نظامی این مکان را تقویت میکند.
یکی از جذابترین کشفیات، وجود چند ستون سنگی به ارتفاع ۵۰ سانتیمتر و قطر ۲۰ سانتیمتر در یکی از اتاقهاست که به کف و دیواره غار چسبیدهاند. به نظر میرسد این ستونها برای بستن حیوانات به کار میرفتهاند و نمادی از همزیستی انسان و دام در این پناهگاههای سنگی هستند.
ردپای تاریخ در دخمه های باستانی کافر کلی: از دوران اولیه اسلامی تا امروز
راز و رمز تاریخ این دخمهها هنوز به طور کامل گشوده نشده است، اما کاوشهای اطراف دخمههای پلمون، نمونههایی از سفالهای قرمز رنگ با شاموت (نوعی ماده افزودنی در سفالگری) را به دست داده که ظاهراً مربوط به دوران اولیه اسلامی است.
این یافتهها نشان میدهد که این دخمهها، حتی اگر قدمتی پیش از اسلام داشته باشند، در دوران اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفته و شاهد زندگی و عبور نسلهای مختلفی بودهاند. دخمههای دست کند کافر کلی پلمون، تنها بخشی از شکوه تاریخ و فرهنگ پنهان ایران است.
این مجموعهی بینظیر نه تنها یک جاذبه گردشگری بلکه یک گنجینه باستانشناسی است که هر بار رازهای جدیدی را برملا میکند. اگر به دنبال تجربهای متفاوت و سفری به اعماق تاریخ و فرهنگ هستید، خرید بلیط هواپیما و بازدید از این پناهگاههای سنگی اسرارآمیز در دل کوهستانهای مازندران تجربهای فراموشنشدنی خواهد بود.
دخمه های باستانی کافر کلی آب اسک
در مسیر پرهیجان جاده هراز درست در شرق روستای آب اسک و در همسایگی رودخانه خروشان هراز کوهی بلند قامت راز خود را در دل صخرههایش پنهان کرده است؛ مجموعهای از دخمههای دست کند که گویی قصههای ناگفتهای از دورانهای کهن را در سینه دارند.
این پناهگاههای سنگی که در فاصلهای از دامنه کوه بنا شدهاند با آمل حدود ۹۰ کیلومتر فاصله دارند و عظمت رودخانه در پایین دست بر شکوه این سازههای تاریخی افزوده است.
معماری منحصربهفرد و زندگی در عمق کوه
برخی از این دخمهها با فاصلهای اندک از پرتگاه گویی در آغوش صخرهها جای گرفتهاند. تعداد این دخمهها نسبت به دخمههای پلمون کمتر است اما هر کدام داستانی شنیدنی برای روایت دارند. تنها یکی از این دخمهها دارای دو طبقه است و ورودی طبقه اول آن از سمت شرق با کندن جای پا در دل سنگ قابل دسترسی است.
برای رسیدن به طبقات بالاتر در سایر دخمهها از سوراخی در سقف استفاده شده و ورودیها با سکوهایی حدود ۶۰ سانتیمتر و طاقهای قوسی شکل معماری خاصی را به نمایش میگذارند. تعبیه نورگیر در برخی از این ورودیها نشان از هوشمندی سازندگان در بهرهگیری از نور طبیعی دارد.
در مقایسه با دخمههای پلمون دخمههای آب اسک از سادگی بیشتری برخوردارند. این سادگی، این گمان را قوت میبخشد که ساکنان این دخمهها پیش از ساکنان دخمههای پلمون در این پناهگاهها زیستهاند.
ماهیت دخمه های کافر کلی
هرچند که ماهیت دقیق غارهای سنگی کافر کلی همچنان در هالهای از ابهام قرار دارد اما شگفتانگیز بودن وجود آنها انکارناپذیر است. گویی در روزگاری دور مردمی هراسان از غارت و حمله پناهگاهی امن در دل این کوهستان یافتهاند.
قدم گذاشتن در میان دیوارهای کاهگلی این دخمهها حس زندگی را در شما زنده میکند؛ تصور روزهایی که بوی نان تازه در هوای سرد کوهستان میپیچیده و صدای خنده کودکان در فضا طنینانداز میشده است.
بازدید از دخمه های باستانی کافرکلی
اگر شما هم ترغیب شدهاید تا از غارهای سنگی کافر کلی، این مکان باستانی در دل استان مازندران دیدن کنید در ادامه با الی گشت همراه باشید تا شما را با نکاتی که خوب است پیش از بازدید در ذهن داشته باشید آشنا کنیم.
مسیر دسترسی به دخمههای کافر کلی و پلمون
برای رسیدن به این گنجینه تاریخی باید مسیر جاده زیبای هراز را در پیش بگیرید. حدود ۷۸ کیلومتر پس از خروج از تهران و تقریباً پنج کیلومتر بعد از روستای آب اسک به منطقه دیدنی پلمون خواهید رسید.
در این نقطه به دنبال تابلوی رستوران سالاری در سمت چپ جاده باشید. درست در کنار این رستوران مسیری آسفالت شده به چشم میخورد که شما را وارد قلمرو دخمههای کافر کلی میکند. این جاده همچنین یکی از راههای دسترسی به شهر رینه نیز محسوب میشود.
پس از ورود به جاده آسفالت کنار رستوران در همان پیچ اول یا دوم میتوانید فضای مناسبی برای پارک امن خودروی خود بیابید. از همین نقطه با نگاه به سمت شمال و چپ جاده هراز میتوانید دخمههای سنگی را در دل کوه مشاهده کنید. بقیه مسیر یک پیادهروی دلپذیر و حدود ۲۰ دقیقهای از طریق پاکوبی مشخص شما را تا پای این دخمههای اسرارآمیز هدایت خواهد کرد.
نکات کلیدی برای بازدید
۱. در بازدید از دخمهها هیجان و کنجکاوی شما برای کشف فضای داخلی آنها طبیعی است. یکی از دخمهها به راحتی قابل بازدید است و میتوانید وارد آن شوید. اما اکیداً توصیه میشود از تلاش برای ورود به دخمههای دیگر که دسترسی به آنها دشوار است خودداری کنید. دیوارههای این دخمهها ممکن است ریزشی باشند و عدم وجود مسیر مشخص و تجربه کافی میتواند منجر به حوادث ناگوار شود.
۲. در صورت ورود به دخمههای قابل دسترسی توجه داشته باشید که فضای داخلی آنها خاکی است و به دلیل محدودیت فضا آهسته گام بردارید تا گرد و خاک شما را آزار ندهد و تجربهای دلنشینتر داشته باشید.
۳. اگر زمان و حوصله کافی دارید میتوانید کمی در دره غربی دخمهها به سمت بالا حرکت کنید. این پیادهروی علاوه بر فعالیت بدنی سبک چشماندازی بینظیر و وسیعتر از منطقه پلمون را پیش روی شما قرار خواهد داد.
در میان سنگی که تمامی دخمهها را در بر گرفته بقایای آبشاری خشک شده را خواهید دید. این نشانه، یادآور دوران پرآبی این منطقه است زمانی که شاید زندگی در این دخمهها با صدای دلنشین آب همراه بوده و مناظری رؤیایی را از پنجرههای سنگی آنها به نمایش میگذاشته است.
۴. دخمههای دست کند منطقه پلمون به دلیل فاصله از روستاها و مناطق مسکونی عموماً خالی از سکنه هستند. اما در مناطق دیگر گاهی دخمههایی در نزدیکی سکونتگاههای روستایی توسط اهالی به عنوان انبار علوفه یا وسایل دیگر مورد استفاده قرار میگیرند. بنابراین همواره با احترام به حریم خصوصی ساکنان محلی بدون هماهنگی و اطلاع قبلی به این گونه مکانها نزدیک نشوید و حریم شخصی آنها را رعایت کنید.
بهترین زمان بازدید
- بهار (اواسط فروردین تا اواخر خرداد)
در این فصل طبیعت در زیباترین حالت خود قرار دارد، هوا معتدل و دلپذیر است و بارندگیها طراوت خاصی به منطقه میبخشد. همچنین پوشش گیاهی تازه و شکوفههای بهاری مناظر فوقالعادهای را خلق میکنند و زمان مناسبی برای بازدید به حساب میرود.
- پاییز (اواخر مهر تا اواسط آذر)
در این زمان جنگلها به هزاران رنگ پاییزی در میآیند و زیبایی خیرهکنندهای دارند. هوا خنک و دلپذیر است و برای پیادهروی و گشت و گذار بسیار مناسب است. البته احتمال بارندگی بیشتر است.
- تابستان (تیر تا شهریور)
در این زمان هوا گرمتر است، اما در ارتفاعات و داخل غارها هوا خنکتر خواهد بود. این فصل برای کسانی که به دنبال فرار از گرمای شهرهای مرکزی هستند مناسب است.
- زمستان (دی تا اسفند)
در این فصل منطقه ممکن است پوشیده از برف باشد و دسترسی به غارها دشوار شود. برای بازدید در زمستان حتماً از آمادگی کامل و تجهیزات مناسب (کفشهای ضد آب، لباس گرم) اطمینان حاصل کنید.
جمع بندی
غارهای سنگی کافر کلی آمل بیش از یک مجموعه غار ساده هستند. آنها کتابهای سنگیاند که هر حفره و دالانشان فصلی از تاریخ ناگفته این مرز و بوم را در خود جای داده است. این مکان شاهدی بر اراده و خلاقیت انسان باستانی است که در دل صخرهها پناهگاهی امن و محلی برای زندگی و بقا ساخته است. اگر به بازدید از مکانهای تاریخی و باستانی با تور گردشگری علاقه دارید و به مازندران سفر میکنید حتماً از این دخمههای اسرارآمیز دیدن کنید.
سؤالات متداول
غارهای سنگی کافر کلی کجا هستند؟
در استان مازندران در مسیر چشمنواز لاریجان به فیلبند و مشخصاً در دره با عظمت هراز از حوالی آبادی اسک تا روستای پنجاب گسترده شده است.
دخمه های کافر کلی متعلق به چه دورهای هستند؟
سفالینههای کشفشده در این دخمهها به اوایل دوران اسلامی ایران یعنی عصر ساسانیان و حدود هزار سال پیش، بازمیگردد.
آیا می توان از غارهای کافر کلی بازدید کرد؟
بله میتوان از این دخمهها بازدید کرد و وارد بعضی از آنها شد.
بهترین زمان بازدید از غارهای کافر کلی چه موقعی است؟
بهار و تابستان بهترین زمان بازدید از این مکان تاریخی به شمار میرود.