آیین و جشن های زیادی از دیرباز در فرهنگ شهرهای ایران زمین ریشه دوانده است، این آیین ها و رسوم از افسانه ها، داستان ها، جنگ ها و پیروزی ها، گردش روزگار و تغییر روزها، کار و روزی مردم نشات گرفته است. متاسفانه بیشتر این آیین و جشن ها به مرور زمان از یاد رفته اند و کمتر کسی حتی نامی از آن ها به گوششان خورده است. استان های شمالی معمولا با فرا رسیدن بهار و تابستان بسیاری از آیین های باستانی خود را گرامی می دارند و سعی دارند تا این جشن و رسمورسوم را به نسل های آینده بیاموزند. جشن نوروز بَل یک جشن باستانی با قدمت هزار و پانصد سال است که در استان گیلان برگزار می شود. جشن تاریخی نوروز بل در گاه شمار گیلکی به عنوان آغاز سال دیلمی ثبت شده است و اقوام گیلان زمین، مردم غرب مازندران، الموت قزوین و طالقان البرز این روز را جشن می گرفتند.
پیشینه جشن نوروز بل
در زبان گیلکی ” بَل” به معنی شعله آتش است. جشن نوروز بل دربخش های جلگه ای و کوهستانی مازندران و گیلان و تالش یک آیین باستانی و فاخر است و قرن ها در زندگی این مردم مهربان و زحمت کش ریشه دوانده است. همان طور که از اسم این جشن باستانی مشخص است یکی از رسوم اصلی، برپایی آتش در روز جشن است. از زمان های قدیم مردم گیل براین اعتقاد بودند که با پریایی آتش در چنین روزی از شدت سرما و برف در فصل های سرد سال کاسته می شود و هم چنین از خسارات و آسیب هایی که ممکن است در روزهای سرد به محصولات و خانه ها وارد شود، در امان خواهند ماند. در زمان های قدیم با برافروختن آتش و دود آن به مردم فرا رسیدن نوروز بل را خبر می دادند. سرگالش ها (چوپان ارشد) برای اجرای این مراسم “شولا” را می پوشیدند و به مرتفع ترین قله اطراف می رفتند و آتش نوروزی را می افروختند. هدف از این کار آگاه کردن دیگر چوپانان از شروع فصل کوچ و بردن دام ها به پایین کوه و خبر دادن به کشاورزان از زمان آمدن برداشت محصول بود.
آتش در تاریخ و فرهنگ زرتشت و ایرانی ما نماد پاکی و پاکسازی است، در جشن نوروز بل مردم لباس های کهنه خود را در میان آتش انداخته و به مدح و ستایش پروردگار می پردازند و از الله طلب خیر و برکت می کردند. آتش از جمله عناصری چهارگانهای است که انسان و جهان را ساخته است و به همین دلیل در باور مردم شکلی مقدس داشت. از فلسفه های دیگر برپایی آتش در این آیین تاریخی، پیش بینی وضع هوا برای ماه های پیشرو بود. مردم گیل اعتقاد داشتند اگر دود آتش به سمت مناطق چلگه خیز برود زمستان سرد و پربرفی در راه خواهد بود و اگر دود آتش نوروز بل به سمت کوه های جنوب برود جلگه (قشلاق) زسمتان معتدل و خوبی را تجربه می کند. هم چنین در جشن نوروز بل مردم مشغول به خانه‌تکانی و پخت انواع نان‌های محلی و شیرینی‌های سنتی می شدند و بعد از برگزاری جشن لباس‌های نو خود را پوشیده با و شور و شادی به دیدوبازدید و دیده‌بوسی همدیگر می رفتند.
برگزاری نوروز بل در چله تابستان
جشن نوروز بل برخلاف جشن ملی نوروز، در اواسط مرداد برگزار می شود، طبق توضیحات ذکر شده در تقویم گالشی این روز از سال بهترین زمان برای پرداخت خراج و مالیات سالانه بوده است. کشاورزان و دامداران در طول این مدت تمام تلاش خود را می کردند تا تمام محصولات خود را کاشت و برداشت کنند و در نهایت در پایان این سال برای بزرگداشت کار و کوشش خود جشنی را برپا می کردند. با برپایی این جشن از نعمات خدا شکرگذاری کرده و سال جدید خراجی را با یکدیگر جشن می گرفتند. تاریخ برگزاری مراسم نوروز بل با توجه به محل جشن و پنج روز کبیسه موجود در تقویم دیلمی، متغییر بوده و بین سیزدهم تا هفدهم مرداد ماه برگزار می‌شد. آقای نصرااله هومند در کتاب “گاهشماری باستانی مردمان گیلان و مازندران” محاسبات دقیقی را انجام داده است و روز دقیق آغاز سال گیلکی را ۱۷ مرداد اعلام کرده است.
نحوه برگزاری نوروز بل
خوشبختانه آیین برگذاری جشن نوروز بل با همت نسل جوان چندین سالی است که دوباره با شور و حرارت پیشین برگزار می شود. برگزاری این جشن باستانی به صورت نمادین از سال ۱۳۸۵ تا به امروز در ارتفاعات دیلمان یا املش با استقبال زیادی برگزار می شود. با نزدیک شدن تاریخ برگزاری جشن نوروز بل شور و شوقی مردم روستاهای برگزار کننده را در برمی گیرد و همگی تلاش می کنند که به بهترین نحو و باهرچه در توان دارند این جشن بزرگ را برپا کنند. در جشنواره نوروز بل، دختران و زنان لباس های محلی رنگارنگ و زیبای خود را بر تن کرده و در غرفه‌های فروش خوراکی‌های محلی، صنایع‌دستی و بافته‌های پشمی و… با روی گشاده به گردشگران خوشامد می‌گویند.
برنامه های متنوع و مختلفی در روز جشنواره نوروز بل برگزار می شود از جمله می توان به اجرای کنسرت موسیقی سنتی، اجرای نمایش آیینی، اجرای آواز خوانی شبانی، رقص‌های بومی، اجرای موسیقی سنتی، بازارچه خرید، لافندبازی (طناب‌بازی)، عروس‌گولی، کشتی گیله مردی، آیین کاروان کوچ ، آتش نوروزی و نورافشانی شبان و… اشاره کرد.
با نزدیک شدن به غروب خورشید و فرا رسیدن شب، آتش بزرگی برپا شده و شرکت کنندگان گرد آن جمع شده تا پیوند خود را با طبیعت محکم کنند. از شاد ترین بخش های جشنواره نوروز بل مراسم آواز خوانی محلی مردان و زنان محلی و نواختن موسیقی آن منطقه است. بعد از برپایی آتش مردان لباس بومی کوه‌نشینان گیلان که شامل کلاه شولای گالشی را بر تن کرده و گرد آتش می چرخند و در ستایش آتش و طلب خیر، نیکی و برکت سرود سال نو را می خوانند:
گروم گروم گروم بل (آتشی که با هیبت می‌سوزی)/ نوروز ما و نوروزبل (ماه نوروز و شعله بلند آتش)
نو سال ببی، سال سو (ای سال نو، روشنایی باشی)/ نو بدی خونه واشو (فراوانی ببخشی به خانه‌هایمان)
نوزا و بود و وابو (مانند گیاهان نورسته نعمت ببخشی)/ امئه روزی‌ئره واشو (برای رزق‌وروزی ما بارآور شوی)