آتشکده آذر برزین مهر
کافی است تا ۵۰ کیلومتر از شهر سبزوار به سمت شمال غرب بروید تا در ارتفاعات شمال ریوند بقایای یکی از عظیم ترین چهار طاق های ساسانیان را مشاهده کنید. البته لازم به ذکر است مسیر رسیدن به آتشکده آذر برزین مهر (معروف به خانه دیو) دشوار است و می توان آن را در رده صعب العبورترین مناطق جغرافیایی قرار داد. ارتفاعات بینالود خراسان، شمال و شمال غربی سبزوار را کاملا احاطه کرده اند، این کوه ها همانند دیواری شرق به غرب کشیده شده اند و اسفراین را از سبزوار جدا کرده اند. در ادامه با الی گشت همراه باشید تا درباره این بنای قدیمی بیشتر بدانیم.
بنای آذر برزین مهر
مطالب مرتبط: آتشکده ی چهارطاقی نیاسر، تقویم خورشیدی ایران گوردخمه دیره، صخره ای ترین معماری ایران!
در ساخت این سازه معمار از طبیعت کمک زیادی گرفته است و سطح زیر آن را با بنای خود هماهنگ ساخته است در واقع در بخش جنوبی و شرقی پشته سنگی، آن را به صورت صفحه طبیعی و دائمی چهار طاقی در آورده است. از بقایایی که امروز مشاهده می کنیم این طور به نظر می آید که ورود به چهارطاق از سمت شرق انجام می شده و افراد از درهای ورودی شمالی و جنوبی به سمت تالار می رفتند. از خود تالار چیز زیادی باقی نمانده است اما احتمال می رود که مانند اکثر چهارطاقی ها مخصوصا چهارطاق قصر شیرین تالار آتشکده آذربرزین مهراز الزامات چهار طاق های ساسانی به شمار می رفته است.
داخل بنا ۶۰.۶ طول درگاه های چهارگانه یا به عبارت دیگر فواصل بین جرزها ۳۰.۴ متر و عرض آن ها از ۲ متر تا ۵.۲ متر متفاوت است. در بررسی های اخیر بقایای معماری معروف به پاتاو که محل عبادت روحانیون زرتشتی بوده است کشف شده است همچنین آن ها موفق به یافتن در ورودی تالار و بقایای معماری اَستودان (جای نگاهداری استخوان مردگان در کنار دخمه) در این آتشکده بر روی کوهی به نام ریوند شدند. این اثر تاریخی در تاریخ دهم مهر ماه سال ۱۳۸۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
موقعیت جغرافیایی
آتشکده آذر برزین مهردر ارتفاع ۲۰۶۱ متری از سطح دریا و در کوهستان ریوند بین شاهرود، سبزوار و در حوالی روستای فشتنق قرار دارد. البته لازم به ذکر است که در باره این که این بنا همان آتشکده آذر برزین مهر است یا نه شک و شبهاتی وجود دارد اما تازه ترین بررسی های باستان شناختی به کشف معماری های جدید در کنار یک آتشکده در سبزوار انجامید که احتمال وجود آذر برزین مهر را در این شهر قوت می بخشد. به نقل از محمد عبدالله زاده ثانی، باستان شناس اداره میراث فرهنگی و گردشگری سبزوار تاکنون تصور بر این بود که این چهار طاقی یک بنای سنگی بدون تزئینات است اما بررسی های جدید به شناسایی ملات گچ در داخل و بیرون این بنا انجامید. همچنین بقایای معماری معروف به پاتاو که محل عبادت روحانیون زرتشتی بوده است نیز در جریان این بررسی ها شناسایی شد.
براساس نظرات مستند باستان شناسان ایتالیایی، لازار فانی، کریستین سن و جکسن آتشکده برزین مهر متعلق به کشاورزان دوران ساسانی بوده و در شمال غربی نیشابور قرار داشته است. همچنین با توجه به بررسی های فائق توحیدی و دیگر باستان شناسان ایران و با در نظر گرفتن یافته های جدید احتمال وجود آتشکده در سبزوار قوت گرفته است. محل قرار داشتن آتشکده بر روی این کوه به شکل یک زیگورات است و بر خلاف نظریه های قبلی مبنی بر باز بودن اطراف این آتشکده، بررسی های جدید نشان می دهد که معماری هایی دراطراف این بنا وجود داشته و راه دسترسی به آن بسیار سخت بوده است.
باستان شناسان ایتالیایی همچنان معتقد هستند که به دلیل ارزش بالای مقام کشاورزان در زمان های قدیم ممکن است عمر این ساره به سال ها قبل از ظهور زرتشت بازگردد. در کنار این آتشکده گیاهی به نام ریواس وجود دارد که طبق مدارک و شواهد موجود در دوره هزاره اول تا سوم قبل از میلاد از این گیاه نوشیدنی به نام هَومَه درست می شد و در مراسم آیینی و مذهبی مورد استفاده قرار می گرفت.
مورد استفاده از آتشکده آذر برزین مهر
در دوره پیش از اسلام، عهد ساسانی در ناحیه ریوند نیشابور قرار داشته و یکی از سه آتشکده مهم زرتشتیان به شمار می آید. وجود آتشکده آذربرزین مهر حاکی از این است که این شهر قبل از اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. محل شهر باستانی نیشابور کاملا مشخص نیست ولی احتمالا آتشکده نیشابور در مرکز این شهر باستانی قرار داشته است. این آتشکده هم اکنون در ناحیه ریوند قرار دارد. در شاهنامه فردوسی نام این منطقه به صورت ریونیز آمده است و قدمت آن ۵۰۰۰ سال بیان شده است.
در آن دوران سه آتشکده مهم داشتند که هرکدام مخصوص به افراد خاصی بودند. آتشکده تکاب یا تخت سلیمان که امروز نیز قابل مشاهده است مختص پادشاهان بوده است، آتشکده دیگیری نیز وجود داشت که متعلق به موبدان بود و در آخر آتشکده آذر برزین مهر توسط دهقانان استفاده می شده است. آتشکده آذربرزین مهر در زبان پهلوی به نام آتور بورگین میتر خوانده می شود به معنی آتش مهر بالنده است.
راه دسترسی
جهت دسترسی به چهارطاقی خانه دیو باید از روستای فشتنق نزدیک ترین آبادی به چهارطاقی مسیر طولانی و صعب العبور کوهستانی را به مدت ۴۵ دقیقه طی کنید. بنای اصلی درفاصله ۵ کیلومتری شمال غرب روستای فشتنق که در روی تپه سنگلاخی به ارتفاع تقریبی ۲۰۰ متر که بسیار صعب العبور است و تا حدود ۲۰ سال پیش راه پلکانی زیبایی در یک سمت آن قرار داشت که به پایین رود خانه می رسید که الان به کلی از بین رفته است، قرار دارد.
این تپه در دره بزرگی به نام دره کوه یوز پلنگ قرار گرفته که رودخانه ریوند از آنجا می گذرد. در ضمن در صورت تمایل به داشتن راهنما می توانید از روستاییان و اهالی فشتق در روزهای جمعه کمک بگیرید. در واقع می توان گفت حدود ۳ تا ۴ ساعت پیاده روی در پیش خواهید داشت البته امکان کرایه کردن قاطر نیز وجود دارد!