کاروانسرای شاه عباسی نیشابور، بنایی تاریخی از دوره صفوی

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور

شاه عباس صفوی در زمان حکومت خود کاروانسراهای زیادی را در شهرهای مختلف ایران درست کرد که امروز نمونه ای ارزشمند از معماری تاریخی اند و به جاذبه گردشگری تبدیل شده اند. یکی از آن ها کاروانسرای شاه عباسی نیشابور است که امروز موزه شده و گردشگران زیادی در سفر به نیشابور از آن دیدن می کنند. می خواهیم درباره کاروانسرای شاه عباسی نیشابور حرف بزنیم، در ادامه الی گشت را همراهی کنید.

مطالب مرتبط:
دیزباد، روستایی پلکانی در نیشابور
دره هفت غار، جایی خوش آب و هوا برای طبیعت گردی در نیشابور
آشنایی با آرامگاه کمال الملک در نیشابور

کاروانسرای نیشابور که به رباط شاه عباسی معروف است از بناهای تاریخی نیشابور به شمار می رود و امروز گردشگران زیادی را به خود جذب می کند. این بنا در گذشته در خارج از دروازه شهر ساخته شده بود اما امروز با توسعه و رشد شهر در مرکز نیشابور جای گرفته و برای بازدید از آن باید به بخش شرقی بافت مرکزی شهر و حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی و نزدیک به میدان خیام بروید. قدمت این کاروانسرا به زمان شاه عباس صفوی برمی گردد و قسمت های مختلف آن شامل دیوارها، ایوان‌ها و سقف غرفه‌ها از آجر و با ملات گچ و ماسه درست شده و تا به حال روکار آن بارها مورد مرمت قرار گرفته است.

معرفی کاروانسرای شاه عباسی نیشابور

کاروانسرا از نوع چهار ایوانی با پلان مربع شکل به ابعاد ۶۹ در ۶۸ متر می باشد و با حدود ۴۹۰۰ مترمربع مساحت از کاروانسراهای نسبتا بزرگ است. بنا یک حیاط مرکزی دارد و ۲۴ حجره در گرداگرد آن به چشم می خورد. در قسمت پشت حجره ها اصطبل هایی ساخته شده که چارپایان و احشام در آنجا نگهداری می شدند و سکوهایی در آنجا ساخته شده تا بار و وسایل مسافران بر روی آن ها قرار بگیرد. در گذشته در قسمت جلوی کاروانسرا آب انباری وجود داشت که دارای دو بادگیر بود اما امروز اثری از این آب انبار وجود ندارد.

کاروانسرای شاه عباسی نیشابور در دوره قاجار مدتی محل نگهداری یتیمان و فقیران بود و در دوره پهلوی هم تبدیل به پادگان نظامی ژاندارمری شده بود تا اینکه در نهایت در سال ۱۳۶۷ در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت و بعد از چند سال بازسازی در سال ۱۳۷۴ به عنوان مجموعه فرهنگی و موزه فعالیت خود را آغاز کرد.

معماری کاروانسرای شاه عباسی نیشابور

در مرکز بنا حیاطی مربعی شکل قرار گرفته که در احاطه چهار ایوان و بیست و چهار ایوانچه می باشد. اصطبل‌ها در ردیف دوم در گرداگرد حیاط ساخته شده اند و از فضاهایی ستون ‌دار در گوشه‌های حیاط و فضاهای طویلی تشکیل شده اند که باعث ارتباط آن ها به یکدیگر می شود. در طراحی این کاروانسرا فضای زیادی در اختیار اصطبل ها قرار گرفته و حجره ها نسبت به آن ها سطح کمی را گرفته اند. ورود به اصطبل ‌ها از طریق پخ ‌های گوشه‌های حیاط و بدون هیچ واسطه ای انجام می شود، دسترسی ای که در کاروانسراهای دیگر کمتر به چشم می خورد. در چند سال اخیر با از بین رفتن بخش هایی، ایوان‌ها نیز به سمت اصطبل‌ ها باز می شوند.

ورود به کاروانسرا از قسمت مرکزی ضلع شمالی انجام می شود. درست مثل شیوه معماری دوره صفوی، سردر بلند بنا از امتداد افقی نمای ضلع ورودی این جبهه به بیرون آمده است. در دو طبقه طرفین پخ خورده سردر، طاق ‌نماهایی زیبا به چشم می خورد. ردیف طاق نماها در دو سمت سردر، تمایزی را بین ظاهر سمت ورودی از دیگر نماهای خارجی ایجاد کرده و بر روی سردر تاکیدی زیبا به وجود آورده است. در سه ضلع دیگر کاروانسرا هیچ تزئینی استفاده نشده و شیوه معماری آن ها ساده است. با آجرکاری هایی که در پیشانی و پشت بغل‌ های سردر انجام شده این قسمت زیبایی و تشخص بیشتری پیدا کرده است. سردر به سمت هشتی بزرگی منتهی می شود که دارای سقف رسمی بندی است. در گذشته در دو سمت هشتی، غرفه‌ها و اتاق‌هایی وجود داشت که امروز از بین رفته اند پس هشتی هم رو به به اصطبل‌های دو سمت این جبهه گشوده می شود. هشتی به طور مستقیم به ایوان جبهه شمالی و بعد از آن حیاط کاروانسرا راه پیدا می کند.

تقسیم بندی چهار نمای گرداگرد حیاط مشابه همدیگر است و از نظم و ترتیبی خاص حکایت دارد. رخ بام کلی حیاط با نمای ایوان‌ ها شکسته شده است. ایوان‌های دو جبهه شمالی و جنوبی کمی مرتفع تر از از دو ایوان دیگر هستند و بر محور ورودی تاکید می ‌کنند. دو ایوان شرقی و غربی با آجرکاری های پیشانی خود از دیگران متمایز شده اند. امروز در میانه حیاط کاروانسرا حوض و در اطراف آن باغچه هایی زیبا به چشم می خورد که جذابیت خاصی را به کاروانسرا داده اند. در گذشته در اطراف این کاروانسرا چهار برج وجود داشت که امروز از بین رفته اند.

کاربری کنونی کاروانسرای شاه عباسی نیشابور

امروز غرفه ‌های ضلع شرقی کاروانسرا تبدیل به «موزه نیشابور» شده اند، موزه ای که شامل سه بخش باستان ‌شناسی، مردم‌ شناسی و بخش ویژه می باشد.

• قسمت باستان ‌شناسی: این بخش محل نمایش آثار تاریخی مثل ظرف های سفالی دوران تاریخی و اسلامی، سکه‌ های قبل از اسلام تا دوره تیموری، انواع ظرف های شیشه ای و فلزی، و اشیاء سنگی شده است.
• قسمت مردم شناسی: این بخش قسمت هایی از زندگی روزانه مردم این منطقه را به نمایش گذاشته است.
• بخش ویژه: در این بخش اشیایی مثل تعدادی سنگ قبرتاریخی، مجسمه‌های دوران تاریخی و قبل از آن، ماکت شهر قدیم نیشابور در عصر تیموری، تعدادی ضریح چوبی و تاریخی منبت‌ کاری شده، لوحه استوانه ‌ای بدلی منشور آزادی متعلق به کوروش هخامنشی به خط میخی، تعدادی اسناد خطی و… نمایش داده شده  است.

ضلع غربی این رباط مخصوص سالن اجتماعات و محل دائمی نمایشگاه آثار هنرهای دستی و کارگاه آموزشی می باشد و دیگر حجره‌های گرداگرد حیاط مرکزی مخصوص تولید محصولاتی مثل صنایع ‌دستی و سنتی نظیر گیوه بافی، حصیربافی، قالی بافی، غربال سازی، سفالگری، کارگاه مرمت سفال و … می باشد.

کاروانسرای عباسی اگرچه نسبت به دیگر جاذبه های معروف شهر چندان شناخته شده نیست اما جاذبه ای جذاب است و با بازدید از آن تاریخ و فرهنگ این سرزمین را بهتر درک می کنید. پیشنهاد می کنیم در سفر به نیشابور حتما از این بنای تاریخی و جذاب نیشابور دیدن کنید و با معماری زیبای صفوی و سنت های نیشابور بیشتر آشنا شوید.