یخچال میبد، ترکیبی از اندیشه و معماری

یخچال میبد

از آثار به یادگار مانده از دوران گذشته که معماری آن جای بحث و تامل دارد و یکی از جاذبه های دیدنی و تاریخی محسوب می شود، وجود یخ چال ها یا یخ دان ها دربسیاری از نقاط کشورمان است. این یخچال ها که تعداد آن هم در کشورمان کم نیست ساخت و بنای آن به دوره ای برمی گردد که هنوز بشر به تکنولوژی امروزی دست نیافته بود. یکی از این دست سازها که حاصل خلاقیت و فکر مردمان گذشته است یخچال میبد است.

در کشورمان از پیشینه تاریخی این یخچال ها یا یخ دان ها و قدمت آن تا پیش از صفویان اطلاعات دقیقی در دست نیست و محققان در این زمینه به اطلاعات موثق و درستی هنوز دست نیافتند. اما در متون و منابع تاریخی و نوشته های پیش از دوره صفویه واژه ی یخ فراوان به کار رفته و در اشعار و قصه های آن دوران این واژه دیده می شود ولی اینکه این یخ به شکلی درست می شده و راه تولید یخ چگونه بوده هیچ توضیحی در منابع دیده نمی شود. در این بخش الی گشت شما را به گذشته می برد و با یکی از این یخچال ها در استان تاریخی یزد که به یخچال میبد معروف است آشنا می کند.

ویژگی های یخچال میبد

مطالب مرتبط:
ارسال پرونده ثبت جهانی بافت تاریخی میبد به یونسکو
راهنمای سفر به یزد

یخچال میبد که یک بنای خشتی تاریخی در شهرستان میبد استان یزد است یکی از آثاری است که جزء دیدنی ها و جاذبه های میبد به حساب می آید. همان طور که گفیتم قدمت و پیشینه این یخچال ها به درستی مشخص نیست و محققان با احتمالات و گمان این یخچال را به دوره قاجار یا پیش از آن و تا دوره صفویه نسبت می دهند که یکی از اندک یخچال های یادگار مانده در یزد است. ساختمان این بنا از گل و خشت است و شامل  بخش هایی مثل حوض یخ‌ بند، دیوارهای سایه‌ انداز، مخزن و گنبد یخچال است.

ساخت دیواره های جنوبی، غربی و شرقی آن سبب می شد که در فصل زمستان باعث ایجاد سایه ای سرد و خنک در بخش شمالی یخچال شود که در شب های سرد زمستان با ریختن آب قنات به حوض بصورت تدریجی و مداوم در طول این شب های سرد، قطعه های بزرگ یخ تولید می شد و بعد از  شکستن یخ ها به مخزن یخ که زیر گنبد یخچال قرار دارد انتقال داده می شد.

یخ بند یخچال میبد یک حوض کم عمق است که مصالح بکار رفته در آن گل است و مساحت آن حدودا ۸۰۰۰ متر مربع است، دیواره های بلند یخ بند ضخامت زیادی دارد و ارتفاعش ۸ متراست. ارتفاع گنبد ۱۵ متر و قاعده دایره ای گنبد تقریبا ۳۰۰ متر مربع است و در ساخت یخچال میبد هم مثل دیگر یخچال ها سه مرحله یخ سازی، یخ داری و تحویل یخ در نظر گرفته شده است.

یخچال میبد که یک نمونه‌ از سازه ‌های سنتی بی نظیر است طوری بنا شده که سازگار با زیست بوم منطقه باشد و در نوع خود منحصر به فرد است چرا که از بزرگ ترین و بهترین این نوع بناها محسوب می شود. یخچال میبد در سال ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی کشورمان ثبت شده است.

یخچال ها در گذشته

وقتی از یخچال های طبیعی صحبت می شود پیریخ یا یخچال های طبیعی که توده های یخی نواحی بسیار سرد و  نقاط کوهستانی یا دو قطب شمال و جنوب وجود دارند و بر اثر بارش برف و فشرده شدن و تبدیل شدن به یخ در طی زمان شکل گرفته اند، منظور نیست بلکه زمانی که هنوز تکنولوژی تا این حد پیشرفت نکرده بود تا برای نگهداری مواد غذایی و فاسد نشدن آن وسیله ای اختراع شود بشر دست روی دست نگذاشته بود بنشیند و ببیند آذوقه ای که به سختی بدست آورده را از دست بدهد یا در گرمای شدید تابستان نیازش به نوشیدن آب خنک و گوارا را نادیده بگیرد و از نوشیدن آن صرف نظر کند.

بشر در هر دوره ای به فراخور زمان با استفاده از دانش و تکنولوژی هر دوره بهترین ها را بوجود آورده تا زندگی را برای همنوعانش راحت تر کند یکی از این ابداعات و اختراعات بشر همین یخدان یا یخچال های طبیعی بوده است. یخدان یا یخچال های طبیعی که سبک معماری خاص خودش را دارد بنایی است که در گذشته برای نگه‌ داری و تولید یخ بوجود آمده است.

هر یک از این یخچال ها عموما یک مخزن گنبدی شکل، یک استخر و یک دیوار بلند یا حصار داشتند. ساخت و موقعیت این دیواره بلند طوری بود که در طول روز که خورشید و حرارت آن هر چیزی را تحت تاثیر قرار می داد،  سایه این دیوار روی استخر این یخچال ها قرار می گرفت و مانع گرم شدن آب داخل استخر می شد، در مرحله بعد یخی را که در فصل زمستان در استخر بوجود می آمد خرد می کردند و در خزانه ذخیره می کردند تا در فصل گرما از آن استفاده کنند.

این یخچال ها هنوز بقایای ساختمان آن در نقاط و مناطق گوناگون دیده می شود. شاردن سیاح معروف در سفرنامه خود به چگونگی تولید یخ در یخچال های اصفهان اشاره کرده و از  معماری آن ها گفته است. در ساخت این یخچال ها نکته سنجی معماران قابل تامل است که به نکات مهمی مثل عایق ‌کاری، حفظ سرمای آن، مصالح به کار رفته در ساختمان آن و طرز تولید یخ چه دقت نظر و توجهی داشتند.

 سه قسمت اصلی یخچال ها

• دیوار بلند سایه انداز
• حوض تولید یخ
• مخزن یخ

انواع مخزن

• مخزن گنبدی شکل
• مخزن تونلی شکل

انواع یخدان

• یخدان گنبدی
• یخدان زیر زمینی
• یخدان بدون طاق

مشاغل مربوط به یخچال

• یخچالی : صاحب یا مستاجر یخچال
• یخچال بان : نگهبان یخچال
• یخچال دار : کسی که وظیفه وارد کردن آب در زمین های یخچال جهت تولید یخ و ریختن یخ ها در داخل گودال های یخچال و نگهداری از آن را بر عهده داشت.

یخچال های دیگری که با این سبک ساخته شده اند شامل این موارد است:

• یخدان مؤیدی کرمان
• یخچال میرفتاح
• یخچال سیرجان
•  یخچال بم
•  یخچال ابرکوه
• یخچال کاشان
• یخچال زواره
• یخچال نایین
• و…