باغ های تاریخی بیرجند در خراسان جنوبی
بیرجند شهری است که در همسایگی کویر احداث شده است اما از زمان های قدیمی داری باغ عمارت هایی بوده است. امروزه برخی از باغ های تاریخی بیرجند به دلیل معماری خاصی که دارند در میراث جهانی به ثبت رسیده اند. بیرجند پرجمعیت ترین شهر و مرکز استان خراسان جنوبی است. خراسان جنوبی در مجموع ۲۵ باغ تاریخی دارد که در میان آن ها ۱۶ باغ در آثار ملی ایران ثبت شده است. برای آشنایی با برخی از باغ های تاریخی بیرجند با الی گشت همراه شوید.
باغ های بیرجند
باغ و عمارت رحیم آباد
مطالب مرتبط: عمارت و باغ اکبریه در بیرجند یک بار برای همیشه! بجنورد، بروجرد، بروجن و بیرجند دقیقا کجا هستند؟ بند دره بیرجند، سدی در دل کویر ایران
این مورد از باغ های تاریخی بیرجند داری دو در برای رفت و آمد به باغ است. مجموعه تاریخی رحیم آباد شامل حصار، برج های نگهبانی، باغ، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت کلاه فرنگی، اصطبل و فضاهای خدماتی می باشد. در گوشه های باغ بقایایی از برج های قدیمی قابل مشاهده است البت برج واقع در شمال شرقی عمارت کاملا تخریب شده است. مانند دیگر باغ های ایرانی محور اصلی باغ در حد فاصل دو عمارت و در خط تقارن طولی آن می باشد. این محور متشکل است از دو حوض، یک استخر و درختانی که در دو سوی مسیر کاشته شده اند. قدمت ساختمان داخل باغ رحیم آباد حداقل به دوران زندیه باز می گردد و عمارت مرکزی آثاری از ویژگی های معماری اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی را نشان می دهد.
در مقابل عمارت، استخری در وسط خیابان اصلی باغ واقع شده است. باغ دارای دو خیابان اصلی است که عمارت مرکزی در مرکز تقاطع این دو خیابان قرار دارد. درختان باغ شامل کاج و سپیـدار و درختـان میوه ای چون زردآلـو و زرشک است. اصلی ترین بخش این عمارت را تالار آینه آن تشکیل می دهد و عمده تزئینات به کار رفته در اتاق ها و تالارها، گچ بری و آینه کاری است. گفته می شود این عمارت سال ۱۳۱۵ هجری قمری به فرمان اسماعیل خان احداث شد و به عنوان دارالحکومه مورد استفاده قرار گرفت.
باغ بهلگرد
باغ بهلگراد یکی از باغ های تاریخی بیرجند است که در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی آن قرار دارد. در واقع برای رسیدن به این باغ باید وارد جاده بیرجند به سمت زاهدان شوید. باغ بهلگراد زمانی اقامتگاه ییلاقی خاندان خزیمه بود و در دوران شوکت الملک (یکی از حاکمان بیرجند) در دوره قاجار احداث شد. دلیل انتخاب این نام این است که باغ در روستایی با همین نام ساخته شده است.
ورودی باغ دارای سردر ساده با درب چوبی دو تکه است که با گل میخ های کروی تزئین شده است. طاق نماهای کم عرض و کم عمق فضای هشتی را تشکیل می دهد که بعد از ورودی قرار گرفته است. عمارت اندرونی باغ در ضلع جنوبی در دو طبقه ساخته شده است. حیاط بیرونی که به محوطه اصلی باغ راه دارد شامل عمارتی با معماری ساده و زیبا می باشد. برخورداری از اندرونی و بیرونی و تنوع پوشش های گیاهی از شاخصه های مهم آن است.
باغ و عمارت شوکت آباد
باغ شوکت آباد نیز در شرق شهر بیرجند و مسیر بیرجند به زاهدان قرار گرفته و همنام با روستایی است که در آن ساخته شده است. وسعت آن ۵.۸ هکتار است و سال ۱۳۷۸ جزو آثار ملی کشورمان به ثبت رسید. باغ روزگاری متعلق به املاک امیراسماعیل خان شوکت الملک بود و او از این باغ به عنوان خانه ای ییلاقی استفاده می کرد.
اما چون امیر اسماعیل خان دارای فرزندی نبود اموالش به برادرش محمد ابراهیم خان ارث رسید و سال ها بعد اسد الله علم، وزیر وقت دربار آن را وقف کرد. باغ دارای ورودی ها، عمارت اندرونی، فضاهای خدماتی، اصطبل، یخچال و برج های نگهبانی است. عمارت اصلی باغ در ضلع جنوبی و با محور شرقی، غربی بنا شده است. این عمارت دارای سه بخش حوضخانه، بخش مرکزی، اتاق های ضلع شرقی و غربی حوضخانه است. فضاهای خدماتی شامل: سرویس بهداشتی، مطبخ، حمام، اتاق های خدمه و نگهبانان است که در گوشه جنوب شرقی و نیز در ضلع جنوب عمارت اصلی قرار دارند.
باغ و عمارت معصومیه
این مورد از باغ های تاریخی بیرجند در دوران پهلوی اول ساخته شده است. یکی از ویژگی های مهم آن استخری است که در مقابل ساختمان قرار دارد و تصویر عمارت در آب منعکس می شود به گونه ای که تصویری شبیه به چهل ستون اصفهان می سازد. تمامی محوطه های ساختمان از طریق درها و مسیرهای گوناگون به یکدیگر راه دارند. درب ورود و خروج اصلی در قسمت شرقی ساخته شده و امروز از آن استفاده نمی شود. در این مجموعه علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز وجود دارد که در یکی از آنها عمارتی ساده وجود دارد و دیگری عمارتی ندارد. در باغ می توانید درختان کاج و درختان میوه همچون زردآلو، زرشک و عناب را مشاهده کنید. این عمارت و باغ در سه کیلومتری غرب بیرجند خارج از شهر قرار دارد.
باغ و عمارت اکبریه
برای این مورد از باغ های تاریخی بیرجند می توان عنوان جوان ترین را انتخاب کرد. باغ اکبریه در انتهای خیابان معلم در مرکز استان بیرجند واقع شده است و درون محوطه تاریخی روستایی با همین نام جای گرفته است. اگر با دقت به ساختمان عمارت ها و بناهای مجموعه نگاه کنیم متوجه می شویم که تفاوت های بارزی در معماری آن نشان دارد که نشان دهنده تفاوت در زمان ساخت آن ها است. ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار آغاز شد و تا اوایل پهلوی ادامه یافت.
داخل آن چند عمارت ساخته شده که هر یک از آن ها در چند طبقه ساخته شده که به وسیله دالان ها و راهروهای متعدد به یکدیگر متصل هستند. امروز بخشی از آن مورد استفاده اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان جنوبی است، بخشی دیگر تبدیل به کتابخانه و دانشکده هنر دانشگاه بیرجند شده و قسمت مرکزی آن نیز به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی استفاده می شود. سفره خانه و چایخانه سنتی نیز در آن موجود است.