چرا دریاچه ارومیه خشک شد؟

عامل خشک شدن دریاچه ارومیه

یکی از موضوعات این سال ها راجع به عامل خشک شدن دریاچه ارومیه است که در بین مردم پراکنده شده و شاید همه ما ایرانی ها بعد از شنیدن خبر خشک شدن دریاچه این سوال را از خود پرسیده باشیم! دریاچه ارومیه به عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و البته با دارا بودن اکوسیستمی با ارزش در جهان و ایران، همواره برای دانشمندان، محققان، علاقه مندان به محیط زیست و البته بسیاری از افراد دیگر ارزشمند و نقطه حساسی بوده است. دریاچه ارومیه از سال ۱۳۴۶ به دلیل موقعیت و ویژگی های طبیعی و اکولوژیکی که دارد به عنوان پارک ملی به ثبت رسید. مجله الی گشت در این مطلب سعی می کند تا دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه را بیان و توضیح دهد. امید است که با تدبیرهایی که اندیشمندان کشورمان انجام می دهند کم کم بتوانیم شاهد بازگشت و پر آب شدن این دریاچه قرمز رنگ شویم.

موقعیت دریاچه ارومیه

مطالب مرتبط:
دولت احیای دریاچه ارومیه را با جدیت ادامه می دهد
چرا دریاچه ارومیه قرمز رنگ است؟
بازگشت فلامینگوها به دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه در میان استان های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار گرفته است. ارتفاع دریاچه  ۱۳۰۰ متر از سطح دریا است. در گذشته متوسط عمق دریاچه، حدود ۶ متر بوده است. طول آن نیز به ۱۲۰ کیلومتر و پهنایش به ۱۵ تا ۵۰ کیلومتر می رسید که مساحتی حدود ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ کیلومتر مربع را شامل می شد. مساحتی که هم اکنون دیگر شاهد آن نیستیم. دریاچه ارومیه به همراه جزایر کبودان و قیون داغی از مناطق حفاظت شده محسوب می شود. همچنین در یونسکو به عنوان منطقه حفاظت شده زیست کره به ثبت رسیده است.

در مجموع می توان ۳ عامل را عامل خشک شدن دریاچه ارومیه دانست که شامل برداشت بیش از حد مجاز از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه، توسعه بی رویه بخش کشاورزی در اطراف دریاچه با بهره برداری از آب های این حوضه و شاید در نهایت، تشدید تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالی در کنار دو عامل دیگر است.

ایجاد سد

در مسیر رودخانه هایی که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه قرار گرفته اند، سد های بی شماری ساخته شده است. در آذربایجان غربی و ارومیه حدود ۲۲ سد ساخته شده که ۸ عدد از آن ها به بهره برداری رسیده است. در استان آذربایجان شرقی از بین ۳۶ سد احداث شده حدود ۲۲ سد به بهره برداری رسیده و ۴ سد نیز در استان کردستان ساخته شده است. یعنی چیزی در حدود ۶۲ د که حدود ۳۴ سد از آن ها به بهره برداری رسیده و میزان آب ورودی به دریاچه را کاهش داده است. در مجموع بر اساس برخی از آمارها می توان گفت که حدود ۴۴ سد در طی ۳ دهه گذشته بر روی حوضه آبریز دریاچه ارومیه ساخته شده است.

حفر چاه های غیر مجاز

در اطراف دریاچه ارومیه و حوضه آبریز دریاچه در طی این سال ها حدود ۴۸ هزار حلقه چاه غیر مجاز حفر شده است که این موضوع باعث کاهش سطح آب های زیرزمینی و میزان آب های زیرزمینی این منطقه شده است. در این منطقه حدود ۶۸۰ هزار هکتار سطح در زیر کشت قرار گرفته است. برای مقایسه بیشتر میزان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در این منطقه را در بین سال های گذشته مقایسه می کنیم. در سال های ۵۲ ـ ۱۳۵۱ این میزان معادل ۶۹۷.۷ میلیون متر مکعب بوده در حالی که در سال های ۹۳ ـ ۱۳۹۲ مقدار بهره برداری به ۲۴۰۱.۶ میلیون متر مکعب یعنی چیزی در حدود ۳٫۵ برابر سال های قبل رسیده است.

افزایش دمای هوای جهانی

در واقع در این دو دهه گذشته دمای هوای کره زمین به میزان ۲ درجه سانتی گراد افزایش یافته که باعث کمبود بارش های فصلی و تشدید بحران افزایش گرمای هوا شده است. با این حال این موضوع را به عنوان عامل خشک شدن دریاچه ارومیه نمی توان در نظر گرفت. چرا که آمارهای بارش سالانه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در مدت ۵۰ سال اخیر بیان می کند که در این حوضه ما شاهد کاهش چشمگیر بارندگی نبوده ایم. متوسط بارندگی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نزدیک به ۳۵۱ میلی متر است. این میزان تنها در ۳ سال متوالی ۱۳۷۷ تا ۱۳۷۹ کاهش پیدا کرد و به زیر خط نرمال بارندگی منطقه رسید. اما در دیگر سال ها، میزان بارش در حد نرمال بوده است. پس افزایش دمای هوا و کاهش بارندگی را نمی توان به عنوان عامل خشک شدن دریاچه ارومیه دانست.

جاده میان گذر دریاچه ارومیه

در سال های اخیر احداث جاده ای غیر اصولی از میان دریاچه ارومیه باعث دو نیم شدن دریاچه ارومیه شده که بعضی از کارشناسان اذهان داشته اند این موضوع نیز می تواند عامل خشک شدن دریاچه ارومیه باشد. این کارشناسان گفته اند که  این جاده در روند طبیعی دریاچه اختلال ایجاد کرده و در کنار عوامل دیگر باعث خشک شدن دریاچه ارومیه شده است.

عوامل خشک شدن دریاچه ارومیه را در بالا ذکر کردیم. هم اکنون این سوال پیش می آید که آیا می توان این وضع و بحران دریاچه ارومیه را از بین برد و رونق روزگاران گذشته را به آن برگرداند. برای این منظور افراد متعددی راهکارهای مختلفی بیان نموده اند. در این میان یکی از این راهکارها به شرح زیر است. به گفته مهندس مرتضی حقوقی، عضو هیات رئیسه جامعه مهندسی مشاور و رئیس کمیته محیط زیست این مجمع، برای نجات این دریاچه باید سدهایی که بر روی رودخانه های آبریز دریاچه ساخته شده باز شوند و آب آن ها به درون دریاچه جاری شود. همچنین صرفه جویی در مصرف آب در زمینه کشاورزی منطقه هم می تواند از مهم ترین عوامل نجات دریاچه ارومیه دانست. همچنین باید از حفر چاه های غیر مجاز جلوگیری کرد. چاه های احداث شده نیز باید شناسایی و از برداشت بی رویه آب ها توسط این چاه ها جلوگیری شود.

آیا دریاچه ارومیه خشک خواهد شد؟

در واقع به دلیل تمام عواملی که در بالا ذکر شد، هم اکنون یک سوم سطح آب دریاچه کاهش یافته و خشک شده است. اگر این روند ادامه پیدا کند در سال های آتی شاهد خشک شده کامل این زیست کره و نابودی کامل آن خواهیم بود.