ایران کشوری است پهناور که جای جای آن مردمی با فرهنگ‌ها و آداب و رسوم متفاوت دارد. در این بین برخی مناطق اشتراکات فراوانی دارند. مانند جنوب کشور که به دلیل موقعیت جغرافیایی خود به لحاظ فرهنگی بسیار به هم نزدیک هستند. امروز قصد داریم نگاهی اجمالی به آداب و رسوم مردم قشم داشته باشیم. مردم خونگرمی که با گذشت سال‌های سال و پا گذاشتن به دنیای مدرنیته همچنان اصالت خود را حفظ کرده‌اند. آداب مردم قشم در کنار تمام جذابیت و زیبایی‌هایی که دارد، بخش اعظمی از تاریخ جزیره قشم را در خود جای داده است. با مجله گردشگری الی گشت همراه باشید تا انواع جشن‌ها و مراسم اهالی جزیره‌ی قشم را به شما معرفی کنیم.
مقدمه ای بر آداب و رسوم مردم قشم – آداب و رسوم مردم قشم
پیش از آنکه به آداب و رسوم مردم قشم بپردازیم باید پاره‌ای از اطلاعات عمومی را با یکدیگر مرور کنیم. قشم بزرگ‌ترین جزیره‌ی ایران و دریای خلیج فارس بوده که جزو استان هرمزگان محسوب می‌شود. زبان اصلی اهالی جزیره قشم فارسی با گویش جزیرتی یا قشمی است. این زبان در ساختار با گویش بندری متفاوت است. البته این نکته را هم باید اضافه کنیم که شرق و غرب جزیره تفاوت‌هایی در گویش خود دارند. گویش قشمی ترکیبی از چند زبان و گویش: فارسی بندری، عربی، هندی و انگلیسی است. طبق آمار جمعیت جزیره‌ی قشم در سال‌های ۹۵ و ۹۶ حدود ۱۵۰ هزار نفر بوده که اکثریت آن مسلمانان اهل سنت هستند. آداب در قشم شباهت‌های زیادی با اهالی استان هرمزگان، جزایر لاوان و لارک دارند. در ادامه جشن‌های سنتی و مراسم عروسی این مردم خونگرم را مرور و چند دقیقه‌ای را کنار آن‌ها سپری می‌کنیم.
اگر علاقه‌مند به سفر به جزیره زیبای قشم هستید پیشنهاد می‌کنیم مقاله ” راهنمای سفر به قشم “ را مطالعه کنید.
آداب و رسوم مردم قشم: جشن ها
جشن میگو – آداب و رسوم مردم قشم
به عنوان یک جزیره‌ی جنوبی بدیهی است انتظار جشن‌هایی با مضمون دریا، مانند جشن میگو را از آداب و رسوم مردم قشم داشته باشیم. جشن میگو هم مانند جشن نورزو صیاد برای شکرگزاری انجام می‌شود. در جزیره‌ی قشم بیش از هزار صیاد وجود دارد که بیش‌تر در مناطق سیریک، تولا، درگهان و چاهو فعالیت دارند. این افراد در پایان فصل صیادی به پاس یک سال صید ماهی جشنی سنتی را ترتیب می‌دهند.
جشن نوروز صیاد
یکی از جشن‌های کهن اما رو به فراموشی آداب و رسوم مردم قشم، جشن نوروز صیاد است. یک آیین با پیشینه‌ای چند صد ساله که در ( باتوجه به منطقه: اواخر تیر ماه، یک مرداد، اوایل مرداد ) برخی روستا‌ها برگزار می‌شود. اهالی جزیره قشم معتقدند در این تاریخ فصل صید انواع ماهی و کوسه تمام شده و باید به آبزیان فرصت تولید مثل مجدد بدهند. طبق رسوم در قشم، صید ماهی و طبخ غذای دریایی در این روز بدشگون بوده و سبب از بین بردن برکت سفره می شود. باتوجه به آداب و رسوم مردم قشم، مردم باید برای از بین بردن نحسی لباس‌های رنگ به تن کنند و لباس‌های قدیمی و کهنه‌ی خود را به دریا بریزند. این از بین بردن نحسی شامل دام‌ها و حیوانات اهلی مردم هم می‌شود.
دعاخوان‌هایی که تعدادشان محدود است دعایی سنتی به نام لوبن را می‌خوانند که سبب دوری بیماری و حیوانات وحشی از دام‌ها و حیوانات اهلی خواهد شد. جالب است بدانید که تعداد محدودی در سرتاسر جزیره به دعای لوبن تسلط دارند و هر چند وقت یکبار آن را به صورت سینه به سینه انتقال می‌دهند. چراکه پس از یاد دادن، دعای فرد معلم دیگر اثری نخواهد داشت. در ادامه‌ی مراسم دعا، حیوانات، درختان و درهای خانه‌ها را به رنگ سرخ ( معمولا با خاک سرخ ) درمی‌آورند. در جشن نوروز صیاد یکی از قدیمی‌ترین آداب و رسوم مردم قشم، اهالی معتقدند در این روز آب‌های معدنی به دریا می‌ریزند. از این رو شنا کردن در دریا می‌تواند انواع بیماری‌ها را از بین ببرد. جوان‌ترها، سالمندان و کودکان را با آب دریا خیس می‌کنند و یا با کاسه روی آن‌ها آب می‌ریزند.
مراسم زنبیل گردانی
یکی دیگر از آداب و رسوم مردم قشم،مراسم زنبیل گردانی بوده که برای کودکان بالای دو سال است. در جزیره‌ی قشم اگر کودکی تا بعد از دو سالگی نتواند راه برود برای خانواده ناراحت کننده است و از این رو به مراسم زنبیل گردانی روی می‌آورند. کودکان در زنبیل‌هایی از جنس برگ و چوب درخت خرما قرار می‌گیرند. بزرگ‌ترها و بچه‌های همسایه زنبیل را در دست گرفته و شعرهای سنتی مخصوص را می‌خوانند. به اعتقاد آن‌ها این مراسم سبب راه رفتن کودکشان خواهد شد.
جشن نخل و خرما – آداب و رسوم مردم قشم
یکی از خوش‌مزه‌ترین آداب و رسوم مردم قشم، جشن نخل و خرما است. همان‌طور که می‌دانید نخلستان‌های خرما بخشی از درآمد اهالی جزیره را تامین می‌کنند. این موضوع و خواص بسیار خرما باعث شما تا لقب درخت زندگی را به آن بدهند. همین موضوع احترام زیاد درخت خرما بین مردم را نشان می‌دهد. این احترام تا حدی است که قطع کردن درخت زندگی حتی اگر قدیمی و پیر باشد به هیچ عنوان کار درستی نیست و برکت را از بین می‌برد. در جزیره قشم بیش از ۲۰ نوع خرما وجود دارد که برای نمونه می‌توان به پیارم، توری، خنیزی و زاهدی اشاره کرد.
بیش‌ترین کشت خرما در جزیره در مناطق مصلی، آلوستری و شیخ کمالی انجام می‌شود. همه‌ی موارد مذکور مسبب برگزاری جشن نخل و خرما از دلچسب‌ترین آداب و رسوم مردم قشم می‌شوند. در این جشن که با موسیقی سنتی و انواع بازی‌ها همراه است، کلیه‌ی محصولات جانبی خرما و درخت نخل به نمایش درمی‌آیند. در جشن نخل و خرما محصولاتی مانند شیره خرما، سرکه خرما، نان و شیرینی خرمایی، بیسکوییت، رولت، مربا، زنبیل سبد، دمپایی و جارو از تولید کنندگان مختلف برای نمایش و فروش قرار می‌گیرند.
مراسم مولودی خوانی – آداب و رسوم مردم قشم
در بین آداب و رسوم مردم قشم انواع مراسم‌های مذهبی برخواسته از اسلام، دین اصلی اهالی مردم قشم، هم به چشم می‌خورد. مراسم مولودی خوانی از جمله مراسم‌های مذهبی منطقه است که ۴ بار در سال برگزار می‌شود. تاریخ‌های مولودی‌خوانی عبارتند از: معراج پیامبر ( ۲۷ رجب )، عید فطر، عید قربان و ولادت حضرت محمد. ۴ موعد مولودی‌خوانی بعد از نماز عشا در تمامی مساجد برگزار می‌شوند.
این مراسم بین ساعات ۸ شب الی ۱۱ شب بوده و مدیریت آن به عهده‌ی یک مولودی‌خوان است. در این بین کودکان، بزرگسال‌ها و مسن‌ها، خانم‌ها و آقایان با مولودی‌خوان همراهی کرده و شمع روشن می‌کنند و در مسجد گلاب می‌پاشند. جالب است بدانید عید قربان عملا مهم ترین و حتی مهم‌تر از عید نوروز است. اهالی قشم در عید قربان، به مزار رفتگان خود می‌روند، اگر با کسی قهر هستند آشتی می‌کنند و سه روز را به دید و بازدیدهای فامیلی مانند نوروز می‌پردازند.
آیین زار
یکی از عجیب‌ترین آداب و رسوم مردم قشم، آیین زار است. آیینی که پیشینه‌ی آن به بومیان آفریقایی می‌رسد و می‌توان نشانه‌های آن را مشاهده کرد. البته آنچه امروز در جزیره قشم و استان هرمزگان انجام می‌شود با نوع آفریقایی متفاوت است، با این وجود اشتراکاتی با هم دارند. طبق تاریخ آیین زار برخی بیماری‌هایی که پزشک درمانی برای آن‌ها ندارند توسط بادها به وجود آمده‌اند و باید طبق مراسمی خاصی، جن به بدن بیمار وارد شود و آن را خارج کند. از جمله‌ی این بیماری‌ها افسردگی، سردرد، چشم درد و دل درد هستند. به طور کلی ۷ نوع باد وجود دارد که سبب بروز این بیماری‌ها می‌شوند. این ۷ نوع باد عبارتند از: باد زار، باد مشایخ، باد جن، باد پری، باد نوبان، باد لیوا و باد دیو.
بیش‌ترین بادها و بیماری‌های حاصله به دست باد زار ( بیش از ۷۲ نوع کافر دارد )، باد مشایخ ( تعداد کمی از آن‌ها خطرناک است ) و باد نوبان ( شخص را افسرده و بی‌تحرک می‌کند ) هستند. طبق آیین زار از کهن‌ترین آداب قشم، بابازارها و مامازارها وظیفه‌ی برگزاری مراسم و انتقال جن به بدن بیمار را دارند. در طی این مراسم که معمولا چهارشنبه‌ها برگزار می‌شود، افرادی را مسئول می‌کنند تا با چوب خیزران در روستا بچرخند و بادها و اهالی‌ها را آگاه کنند. شرکت کنندگان مراسم باید لباس‌های تمیز بپوشد و عطر بزنند و در طول مراسم هیچ سخنی نگویند. برای پایان‌بندی مراسم موی بز آتش می‌زنند و مامازار یا بابازار دهل می‌نوازند.
مراسم قبله دعا -آداب و رسوم مردم قشم
تاریخ و آیین‌های مناطق کم آب را که مرور می‌کنیم به مراسم‌هایی با مضمون دعا برای بارش باران برخورد خواهیم کرد. آداب و رسوم مردم قشم هم از این قاعده مستثنی نبوده و مراسم قبله دعا را در دل خود جای داده است. این مراسم دو روزه که به رهبری امام جمعه‌ی مساجد برگزار می‌شود یک نوع درخواست جمعی برای آب و باران است. این مراسم که از آداب و رسوم مردم قشم است، زمانی برگزار می‌شود که روستا با کمبود آب و خشکی قنات‌ها و چاه‌ها روبه‌رو باشد.
اهالی، دو روز برای مراسم قبله دعا روزه می‌گیرند و قرآن می‌خوانند. در این دو روز غذا می‌پزند و آن را بین فقرا پخش می‌کنند و بخشی از آن را پای درخت برای حیوانات می‌ریزند. این مراسم کنار درخت مقدسی که در جنوب کشور رشد می‌کند، درخت کنار برگزار می‌شود. به همین دلیل هنگام انجام مراسم به هیچ عنوان به درخت پشت نمی‌کنند. عموما این مراسم در سه نقطه از جزیره‌ی قشم برگزار شده که عبارتند از: کنار دعا روستای کابلی در غرب قشم و جنوب شهر در نزدیکی برکه بی‌بی.
ازدواج و مراسم های جانبی آن در آداب و رسوم مردم قشم
جهیزیه و مراسم عروسی – آداب و رسوم مردم قشم
درباره جهیزیه و مراسم عروسی ،تهیه جهیزیه برعهده داماد است و زوج تازه مزدوج می‌توانند بعد از عروسی خانه پدر داماد بمانند. کلیه مخارج عروسی بر دوش داماد بوده و همچنین باید برای عروس چندین لباس سنتی و طلا تهیه کند. خانواده عروس وظیفه تدارک دیدن حجله و تزئین آن برای اقامت عروس و داماد را دارند. نکته جالب توجه در آداب و رسوم مردم قشم هنگام عروسی، برگزاری مراسم به صورت جداگانه است. یک مراسم در خانه‌ی داماد و دیگری در خانه‌ی عروس که هر دو به هزینه‌ی داماد هستند.
غذای عروسی اغلب اوقات خورشت هواری، یک غذای سنتی و به شدت خوشمزه است. باتوجه به این آداب و رسوم، عروس و داماد سه روز را در حجله بدون مزاحمت کسی می‌گذرانند و پس از آن با غذا پذیرایی می‌شوند. در ادامه‌ی آداب و رسوم مردم قشم برای عروسی، دوره‌ی هفت شبی برگزار می‌شود. در این هفت روز عروس فرصت دارد به خانه‌ی اعضای فامیل و خانواده‌ی داماد سر بزند.
حنابندان
این مراسم تنها مختص آداب و رسوم مردم قشم نبوده و در جای‌جای ایران در اشکال گوناگون برگزار می‌شود. حنابندان دو روز قبل از عروسی برگزار شده و از دو روز قبل از حنابندان، عروس را برای مراسم آماده می‌کنند. به این صورت که سرتاسر بدن او را با حنا تزئین کرده و لباس سبزی برای مراسم به او می‌دهند. داماد اجازه ندارد عروس را ببیند و فقط مادر و خواهر داماد برای عروس کادو می‌آورند.
حرف آخر درباره آداب و رسوم مردم قشم
آداب و رسوم مردم قشم شاید از زیباترین آداب و رسوم‌های قومیتی ایران باشد. قشم و به طور کلی جزایر جنوبی کشور به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود ارتباط کم‌تری با دیگر مناطق و شهرهای کشور داشته‌اند. از طرفی به دلیل راه‌های آبی با کشورهای دیگر در ارتباط بوده‌اند. همین موضوع سبب شده تا انتظار یک فرهنگ غنی و آداب و رسوم‌های خاص را داشته باشیم که نسبت به دیگر مناطق ایران محفوظ‌تر مانده‌اند. شما چقدر از آداب و رسوم محل زندگی خود اطلاع دارید؟