کاربرد عبارت«توریسم مسئولانه» در ادبیات موضوعی گردشگری، نخستین بار در دهه نود قرن بیستم و در گزارش اسمیت در خصوص سمینار جهانی گردشگری در زمینه توریسم جایگزین که در الجزایر برگزار شده بود، صورت گرفت. در این سمینار ۴۰ محقق و پژوهشگر گردشگری از ۱۳ کشور مختلف به همره ۴۰ نماینده الجزایری به ارائه مقالات مختلف با هدف تعریف نقش و فعالیت های توریسم جایگزین پرداختند. بر اساس تعاریف، توریسم جایگزین، توریسمی مسئولانه به لحاظ اجتماعی و آگاه به لحاظ زیست محیطی بود. از آن پس مقرر شد که به جای توریسم جایگزین از عبارت توریسم مسئولانه استفاده شود؛ چرا که این عبارت روشن تر و دقیق تر بوده؛ بدین ترتیب این تعریف از توریسم مسئولانه مورد توافق قرار گرفت. این نوع توریسم، تمامی اشکال گردشگری را که به محیط طبیعی، مصنوعی و فرهنگی جامعه میزبان و علایق گروه های مختلف، توجه می نماید، در بر می گیرد.
توریسم مسئولانه به نوع یا دسته خاصی از توریسم اطلاق نمی گردد، بلکه حوزه ای میان اکوتوریسم و توریسم انبوه دارای تأثیرات منفی را در بر می گیرد؛ مهمترین اصل در این نوع توریسم مسئولانه این است که می توان گردشگری را به صورتی انجام داد که معایب واضح و روشن آن به حداقل رسیده و حذف شود. توسعه فرآورده ها، سیاست گذاری، برنامه ریزی و بازاریابی همه می توانند به صورتی انجام گیرند که اطمینان حاصل شود که گردشگران، جوامع میزبان و سرمایه گذاران از مزایای بلند مدت صنعت سالم و پویا بهره مند گردند.
اخیراً مرکز بین المللی توریسم داوطلبانه ( مرکز تحقیق تحت اداره دانشگاه گرینویچ) تعریف جدیدتری را برای این نوع گردشگری ارائه نموده است:
توریسم مسئولانه
- تأثیرات منفی زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی را به حداقل می رساند.
- مزایای اقتصادی بیشتری را برای افراد محلی به دنبال دارد و سبب افزایش رفاه جامعه میزبان، از طریق ارتقای شرایط کاری و دسترسی به صنعت می گردد.
- مردمان محلی را در اتخاذ تصمیمات مؤثر بر زندگی و شانس زندگی دخیل می نماید.
- نقش بسیاری در حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی و حفظ تنوع دارد.
- سبب ارائه تجارب جالب و جذاب به گردشگران از طریق ارتباط نزدیکتر با افراد محلی و درک عمیق از فرهنگ محلی و مباحث زیست محیطی می گردد.
- نسبت به مسائل فرهنگی توجه دارد و سبب ایجاد احترام میان گردشگران و میزبانان می گردد.
آژانس مسافرتی ارائه کننده سفرها و تأسیسات اقامتی مناسب بر اساس معایارهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی است. آنان توریسم مسئولانه را پروژه هایی تلقی می کنند که تأثیر مبتنی بر حفاظت و اقتصاد جوامع محلی داشته و تأثیرات منفی احتمالی گردشگری را به حداقل می رسانند. بر اساس این تعاریف، می توان اصول کلیدی متعددی را استنباط نمود؛ نخست اینکه توریسم مسئولانه، تمامی رویکرد های توریسم (اعم از توریسم جایگزین و انبوه) را در بر می گیرد؛ دوم اینکه بر فلسفه اساسی چهارگانه حفاظت از جوامع محلی، فرهنگ، محیط زیست و اقتصاد مبتنی است و تأثیرات منفی در این حوزه ها را به حداقل می رساند؛ سوم اینکه، مزایایی را برای تمامی بخش های مرتبط، گردشگران و جامعه میزبان به همراه دارد.
تعاریف موجود از توریست مسئولیت پذیر
تعریف توریسم مسئولانه اندک و مبهم است؛ این نوع گردشگر، شکلی از سفر را بر می گزیند که خسارات زیست محیطی کمتر و بیشترین مزیت را برای آن در پی داشته باشد و سبب ایجاد مزاحمت برای افراد و مختل نمودن فرهنگ مناطق گردشگری نشود؛ همچنین وی هزینه خود را صرف دریافت فرآورده ها و خدمات شناخته شده می نماید؛ به هنگام انتخاب تأسیسات اقامتی، غذا، شیوه حمل و نقل، بازدید از مؤسسات و خرید هدایا نیز اصول را مد نظر قرار می دهد؛ و تا حد امکان به مدت طولانی در اماکن بازدید شده اقامت می نماید تا تجربه ماندگار و متمایز داشته باشد. برخی افراد از توریست مسئولیت پذیر به عنوان کسی یاد می کند که خواستار کیفیت، ماجراجو، انعطاف پذیر، حساس به محیط زیست در مقایسه با توریست انبوه است. برخی نیز از عناوین «توریست خوب» و «توریست سبز» برای اشاره به این گردشگران استفاده می نمایند.
مهمترین وظایف توریسم مسئولیت پذیر عبارتند از :
- مسئولیت اطاعت از قوانین و مقررات محلی
- مسئولیت عدم شرکت در فعالیت هایی که اگرچه غیر قانونی نیستند، یا قانونی از طرف مقامات محلی در این زمینه تصویب نشده، اما در جامعه و عرف ناپسند تلقی می شوند.
- مسئولیت عدم زیر پا گذاشتن اعتقادات مذهبی یا هنجارهای فرهنگی رفتاری.
- مسئولیت عدم ایجاد خسارت و آسیب در محیط زیست طبیعی محلی
- مسئولیت حداقل استفاده از منابع محلی کمیاب
مسئولیت های اضافی گردشگران به لحاظ توریسم پایدار:
- مسئولیت عدم بازدید از اماکنی که پیشینه ای نامطلوب در زمینه حقوق بشر دارند.
- مسئولیت اینکه قبل از تعطیلات و سفر، سعی در شناخت و کسب آگاهی از مقصد داشته و حداقل چند کلمه از زبان تکلم شده در جامعه میزبان را بیاموزند.
- مسئولیت تلاش برای ملاقات با مردمان محلی، آموختن در مورد سبک زندگی و تلاش جهت اغاز روابط دوستانه با آنان.
- مسئولیت حفاظت از حیات وحش طبیعی از طریق عدم خرید هدایای ساخته شده از موجودات زنده و … .
- مسئولیت تحریم کسب و کارهایی که به پرداخت حقوق و دستمزد اندک به پرسنل اقدام نموده یا شرایط کاری نا مناسب را برای کارمندان ایجاد می کند
- مسئولیت اطاعت از اعتقادات مذهبی محلی و ارزش های فرهنگی، حتی ارزش هایی که توریست، شخصاً با آن مخالف است.
- مسئولیت رفتار صحیح، به طوری که از شیوع بیماری ها و امراض جلوگیری شود.
- مسئولیت اعمال نقض و تأثیر مثبت بر اقتصاد محلی.
بر اساس این تعاریف و ویژگی ها می توان چنین گفت که توریست مسئولیت پذیر، فردی است که به ارتقا و حفاظت از محیط اجتماعی و طبیعی بازدید شده، بپردازد و تأثیرات منفی خود و دیگران بر این محیط اجتماعی و طبیعی بازدید شده، بپردازد و تأثیرات منفی خود و دیگران بر این محیط ها را به حداقل رسانده و نقش اقتصادی مثبتی داشته باشد.